Balanceren met tolerantie in pluriforme samenlevingen
Hoeveel tolerantie heeft een samenleving nodig om fatsoenlijk en beschaafd te functioneren? En hoeveel tolerantie kan een samenleving verdragen? Dit zijn wezenlijke vragen die emeritus hoogleraar Kees Schuyt zich stelt in zijn studie Begrensde tolerantie; over verdraagzaamheid, onverdraagzaamheid en het ondraaglijke. Altijd dringen die vragen zich weer op – ook in deze tijd en niet alleen in Nederland. Deze kernvragen spelen niet als machthebbers slechts één God, één geloofsopvatting, één politieke richting of één mening toelaten. De pluriforme veelheid die per definitie eigen is aan elke samenleving komt dan onder druk. Alleen de opgelegde eenheid geldt dan nog. Macht en machtsuitoefening behoeven dan ook voortdurend controle in een democratische rechtsstaat die zichzelf steeds weer revitaliseert om weerbaar te blijven.
Negatieve reacties
Tolerantie definieert emeritus hoogleraar sociologie Schuyt als het achterwege laten van negatieve reacties jegens iets of iemand waartegen je eigenlijk bezwaar hebt. Tolerantie is dus een houding van co-existentie waarbij iemand waarden afweegt: je kunt iets zeggen of doen maar omwille van iets anders houd je je in. Tolerantie is de deugd van verdraagzaamheid die de ander en het andere in zijn andersheid eerbiedigt. Dat kan op zich al leiden tot enige zelfreflectie en mogelijk het bijstellen van een eigen standpunt. Tolerantie moeten we niet verwarren met onverschilligheid: alles maar best vinden. Verder komt het begrip gedogen geregeld naar voren bij beleidsontwikkeling en -handhaving. We doelen dan op halfslachtige maatregelen omdat het gezag iets toestaat dat bij wet verboden is.
Italiaanse humanisme
Schuyt geeft in het eerste deel een ideeëngeschiedenis van tolerantie in de 16 e tot en met de 18 e eeuw. Tolerantie ontstaat in het Italiaanse humanisme als levensleer in verbinding met waardigheid en vrijheid. Het ontwikkelt zich daarna als een grondslag van Europese samenlevingen. Gedurende de godsdienstoorlogen, met de reformatie nog fanatieker dan de roomse inquisitiepraktijken, is tolerantie zwaar op de proef gesteld. De Nederlandse Republiek was toen een ‘eiland van verdraagzaamheid’. Volgens Schuyt leidt een beter begrip van fanatisme ertoe dat we religieuze, politieke en sociale tolerantie beter doorgronden. Fanatisme dat altijd vijanden nodig heeft, ziet hij als het tegenovergestelde van tolerantie. Volgens Montaigne schuilt vaak pure machtswellust achter
fanatisme. Tolerantie biedt vele voordelen voor de dagelijkse omgang. Sociaal maatschappelijke stabiliteit en rust maken economische ontwikkeling en welvaart mogelijk.
Bekende 16 e eeuwse pleitbezorgers voor tolerantie waren naast Spinoza en de ‘prins der humanisten’ Erasmus bijvoorbeeld Castellio die Calvijn kritiseert en Coornhert die sterk pleit voor godsdienstvrijheid. De filosoof van Rotterdam Bayle stelt vast dat er geen grote verschillen zijn tussen gelovigen, ongelovigen en atheïsten. Het leidt allemaal niet tot maatschappelijk zedenbederf.
Hij ontmoet Locke die de idee heeft ontwikkeld dat tolerantie is gebaseerd op de rede. Beiden vinden dat het wereldlijke bestuur geen zeggenschap moet hebben over religieuze opvattingen en sluiten daarmee aan bij Spinoza die sterk opkwam voor gewetensvrijheid. Bayle heeft met zijn idee over absolute tolerantie tot ver in de 18 e eeuw grote invloed gehad op tolerantie, godsdienstvrijheid, verdraagzaamheid en menselijke waardigheid.
Sterke invloed had ook Voltaire, de hoeder van de humaniteit en bestrijder van onrecht en intolerantie. Veel denkers in Europa ten tijde van de Verlichting besteden aandacht aan tolerantie om een betere samenleving te ontwikkelen. En dan doelen we op enkele kernelementen van de Verlichting: het vrije verstandelijke denken zonder dwang van geestelijken of politici, de scheiding tussen kerk en staat, individuele rechten en invloed van burgers op het bestuur. De Verlichtingdenkers besteden ook veel aandacht aan goede scholing en vorming, voorspoed en welvaart voor iedereen, tolerantie voor belangen van pluriforme groepen, internationale stabiliteit, vrede en veiligheid. Tolerantie heeft zich in de loop van de eeuwen ontwikkeld van vreedzame co-existentie, naar het leren afwegen van ideeën en waarden op een ‘marktplaats’; vervolgens naar het omgaan met tolerantie in de dagelijkse omgang als deugd en daarna naar gelijke burgerschap op grond van rechten.
NSDAP
In het tweede deel besteedt Schuyt aandacht aan tolerantie bij politieke besluitvorming. De activiteiten van de Duitse NSDAP in de jaren dertig leiden tot vragen over de begrenzing van tolerantie: hoe lang moet een samenleving verdraagzaam blijven tegenover onverdraagzamen? We zien die vragen nu weer naar voren komen t.a.v. de AFD. Moet je lijdzaam ondergaan waar die partij voor staat? Schuyt zegt dat de grens is bereikt als fanatisme overgaat in groepsdwang die aanzet tot intolerantie. Dus als fundamentele begrippen die behoren bij de democratische rechtstaat, zoals vrijheid van geweten, gelijkheid voor de wet en menselijke waardigheid worden aangetast. Dat geldt dus ook een partij of president die legaal aan de macht komt maar later op niet legale wijze aan de macht blijft. Levitsky and Ziblatt (2019) hebben daar sprekende voorbeelden van gegeven in How democracies die.
Dit is een van de onderwerpen die Schuyt behandelt als het gaat over politieke besluitvorming en tolerantie. Een ander aspect dat hij naar voren brengt zijn de rechten van de mens, in een pluriforme samenleving. Schuyt’s aantrekkelijke argumentatie is hier mede gebaseerd op Hannah Arendt. Elke samenleving is altijd pluralistisch en dan kunnen wetten de rechten van minderheden beschermen.
Tolerantie alleen is echter onvoldoende, maar we weten ook dat rechten vaak niet in staat zijn om erkenning, volledige emancipatie en gelijke rechten te garanderen. Wetgeving, rechtspraak en tolerantie vullen elkaar aan. Met wetten alleen kom je er niet om structureel bij te dragen aan een beschaafde omgang tussen minderheidsgroepen.
Het gaat erom hoe burgers in hun dagelijks handelen de ruimten tussen mensen vullen vanuit verschillende perspectieven, waarden en strevingen. Dat is iets anders dan het laten gelden van één stem van één volk dat één waarheid denkt te bezitten. En die verleiding is groot omdat elk geloof of overtuiging (religieus, politiek, esthetisch of ethisch-filosofisch) de eigen visie met kracht uit wil dragen en opdringen. Maar een samenleving kan alleen functioneren bij een dubbele loyaliteit: enige twijfel aan eigen standpunten én beschaafde eerbied voor andere zienswijzen. Dat leidt tot een dialoog. Zoals sterk geformuleerd bij Arendt. Schuyt citeert haar als zij treffende de begrenzing van tolerantie aangeeft. “Wie de wereld niet met mij wil delen, wie mij wil vernietigen, mijn vrijheid niet toestaat, mijn menselijke waardigheid niet wil erkennen, uit mensenhaat of rassenwaan, met die
mensen kan en wil ik niet samenleven”.
Prof. dr. mr. Kees Schuyt brengt zijn inzichten t.a.v. geschiedenis, sociologie en (mensen)rechten samen in Begrensde tolerantie; over verdraagzaamheid, onverdraagzaamheid en het ondraaglijke. Enkele denkers zijn als het over tolerantie gaat mogelijk wat minder bekend bij de lezer. Dat maakt zijn historisch overzicht juist zo interessant. Lezers die vooral in de betekenis van tolerantie bij politieke beleidsvorming geïnteresseerd zijn komen tot hun recht in het tweede deel. Daar presenteert Schuyt enkele mooi uitgewerkte voorbeelden van tolerantie. Zowel de historische beschouwingen als de praktijkvoorbeelden gaan uit van de wetmatigheid dat elke samenleving is gebaseerd op pluriformiteit. En ook binnen die diversiteit aan groepen nemen we waar dat er binnen die groepen weer sprake is van pluriformiteit in perspectieven, waarden, normen en strevingen. Dat gegeven vraagt om tolerantie als noodzaak met voortdurende aandacht voor de begrenzing. Voor dit dynamisch balanceren komt Schuyt met treffende voorbeelden uit de historie en beleidspraktijk.
—
Ook verschenen op
