De derde roman van Italo Svevo
Bekentenissen van Zeno (1923) is de meest bekende roman van de Italiaanse auteur Italo Svevo (1861-1928). Een klassiek werk dat we niet gekend zouden hebben als hij en James Joyce elkaar niet hadden ontmoet in Triest in 1907. De bekende Ierse auteur prees het werk van Svevo, dat tot dusver niet goed was ontvangen (Bekentenissen van Zeno is zijn derde roman). Op zijn beurt lijkt Italo Svevo (pseudoniem van zakenman Ettore Schmitz, van joodse komaf, Duitse vader, Italiaanse moeder) model te hebben gestaan voor Leopold Bloom, de hoofdpersoon uit Ulysses.
La Coscienza dit Zeno is in 1923 in eigen beheer door Svevo uitgegeven. Het is een vermakelijke pschologische roman over de over zichzelf vertellende Zeno Cosini. De figuur van Cosini lijkt te zijn gestoeld op Ettore Schmitz zelf. Zo was hij net als Zeno een verstokte roker. In 1928 kwam Schmitz ten gevolge van een auto-ongeluk in het ziekenhuis terecht. Volgens de overlevering heeft hij in het ziekenhuis gesmeekt om een sigaret, waarvan hij zwoor dat het zijn laatste zou zijn. Hij overleefde het ongeval niet, en de sigaret werd hem geweigerd. Het eerste hoofdstuk van Bekentenissen van Zeno is geheel gewijd aan Zeno’s rookverslaving, zijn geworstel ermee en zijn (lachwekkende) pogingen ervan af te komen. Met een fijne ironische stem beschreven, zoals ook de andere hoofdstukken.
Gepubliceerde memoires
Het boek bevat de memoires van Zeno, die hij in opdracht van zijn psychiater moet opschrijven (dat verklaart de hoofdpersoon in de Inleiding van de roman. De Inleiding wordt voorafgegaan door het Voorwoord: dat is de stem van de psychiater van Zeno die memoires (bekentenissen) uit wraak publiceert). Dit verhaal speelt in de tijd van psychiater Sigmund Freud (eind 19e begin 20e eeuw). De toon van de psychiater (dokter S.) is als volgt: “Ik moet mij verontschuldigen voor het feit dat ik mijn patiënt heb overgehaald zijn autobiografie te schrijven: zij die zich met psychoanalyse bezighouden zullen hun neus ophalen voor zo’n nieuwigheid. (….) En ik geloof nog steeds dat dit een goed idee van me was, aangezien het me onverwachte resultaten heeft opgeleverd, die nog beter zouden zijn geweest als de patiënt zich niet op het kritieke moment aan de behandeling had onttrokken en mij zodoende van de vruchten van mijn minutieuze en geduldige analyse van deze herinneringen had beroofd.”
De onderwerpen waar Zeno over schrijft, en die hem aan het hart gaan en volgens hem zijn gedrag verklaren zijn: het roken, de dood van zijn vader, hoe zijn huwelijk totstandkwam, de echtgenoten en de maitresse, een compagnonschap en het laatste is getiteld: psycho-analyse.
In Nederland verscheen de roman vertaald voor het eerst in 1964, zelf las ik het enkele jaren geleden. Literatuur blijft leesbaar: in een op alle fronten veranderde wereld blijven de literaire thema’s en de karakterontwikkeling van personages overeind. Die zijn van alle tijden.
Beetgenomen
De psychiater is niet de enige die wordt beetgenomen in deze roman. Zeno is een charlatan, een leugenaar, een acteur, een hypochonder en een charmeur. Maar hij is ook vriendelijk, vaak onschuldig en meestal zonder kwade bedoelingen. Zijn (wan)daden, gedachten en plannen worden de lezer natuurlijk door hemzelf verteld. Het ontbreekt Zeno aan zelfreflectie maar niet aan begrip voor hemzelf, en ook de lezer zal mild over hem oordelen. Juist omdat hij zo enorm probeert het goede te doen. Maar hij heeft geen sterk karakter.
Nog maar even over dat stoppen met roken: “Ik dacht: ‘Omdat het slecht voor me is zal ik nooit meer roken, maar eerst wil ik het nog een keer voor het laatst doen.’ Ik stak een sigaret op en voelde me op slag bevrijd van mijn onrust(…). Op het laatst was elke dag van mijn bestaan gevuld met sigaretten en met voornemens om niet meer te roken en, om maar meteen alles te bekennen, af en toe is het nu nog zo. De rondedans van laatste sigaretten, die op mijn twintigste jaar is begonnen, is nog steeds aan de gang. (…) Ik kan zelfs zeggen dat ik sinds enige tijd talloze sigaretten rook … die niet de laatste zijn.”
Het perspectief van Zeno
De memoires zijn eerlijk en worden geschetst vanuit zijn eigen perspectief (zo is het gegaan!) en eerder onnozel dan kritisch beschouwd. Zeno geeft overal een draai aan om zichzelf in een gunstig daglicht te kunnen zien, maar hij ontroert ook. Als zijn vader ziek wordt huilt Zeno om hem, maar ook om zichzelf. Hij heeft spijt van handelen en woorden tegenover zijn vader, hij voelt schuld. Zeno is een mens van vlees en bloed, met bravoure, maar kwetsbaar. Hij zet zichzelf altijd op de eerste plaats, zijn eigen verdriet of pijn is het grootst. Hij kan niet met emoties omgaan, kent geen empathie en is in feite een grote slappeling. Maar zijn worstelingen maken hem aandoenlijk en sympathiek. Het leven, het is een hele toer voor Zeno. En het wordt er niet makkelijker op als hij de liefde zoekt…
A, A, A en A
De door Zeno bewonderde zakenman Giovanni Malfenti blijkt vier huwbare dochters te hebben. Ada, Augusta, Alberta en Anna. Zelfingenomen als Zeno is, is hij ervan overtuigd dat hij een goede partij voor de dames is en dat ze hem maar wat graag als echtgenoot zouden moeten willen. Maar is dat zo?
Ze mogen hun handjes dichtknijpen met hem, aldus Zeno in het begin. Maar ook dit gaat weer niet zoals hij het wil en had bedacht. Hij wordt op slag verliefd en de lezer heeft eerder door dan Zeno zelf hoe dat af zal lopen. Hij maakt A. tegen de klippen op het hof, zijn ijdelheid zorgt ervoor dat hij niet helder kan zien of zijn gevoelens wel worden beantwoord. Met zichzelf heeft hij vaak medelijden, maar over een ander heeft hij zijn oordeel snel klaar, vaak onbarmhartig en hard maar ontzettend grappig.
De oorspronkelijke titel van dit werk is La Coscienza di Zeno (conscience, bewustzijn, geweten). Het woord omvat precies alles wat het boek wil aantonen. Bekentenissen van Zeno is een tijdloze roman barstensvol zelfspot.
—
Ook verschenen op Literatuurder
