Recensie: De droom van de rode kamer

Het verhaal van de steen

Geen enkel werk uit de Chinese literatuur is zo beroemd als De droom van de rode kamer (of: Het verhaal van de steen) van auteur Cao Xueqin (1710-1763). Deze zeden-, familie- en liefdesroman wordt beschouwd als de belangrijkste van de vier grote klassiekers uit de Chinese literatuurgeschiedenis . De roman is zo veelgelezen en zo immens populair dat zelfs de Culturele Revolutie ten tijde van Mao Zedong niet bij machte was hem uit de geschiedenisboeken weg te censureren, terwijl hij toch gaat over een steenrijke familie in de feodale tijd, een thema dat haaks staat op de communistische maatschappijvisie. Het gerucht gaat dat Mao zelf van het werk hield, en misschien was dat wel de redding ervan.

De droom van de rode kamer zit vol leven. Het verhaal valt geen seconde stil, het is onophoudelijk in beweging en blijft van de allereerste tot de allerlaatste letter onderhoudend tot-en-met. Die nooit aflatende levendigheid komt vooral van de overvloed aan dialogen: het valt moeilijk te meten, maar stellen dat driekwart van de roman door “gepraat” in beslag wordt genomen is wellicht een onderschatting.

Een ontspannen leesavontuur van meer dan tweeduizend pagina’s
Ondanks de omvang (ruim tweeduizend pagina’s) zinkt de roman nooit in: geen momenten van zwakte, nooit een saaie passage, geen dode intermezzo’s, geen hiaten, geen langdradige beschrijvingen of vervelende uiteenzettingen… De droom van de rode kamer lezen is gewoonweg een onvergelijkbaar boeiend en ontspannend avontuur, en dat terwijl de inhoud bij momenten toch bijzonder tragisch kan zijn.
Het verhaal wordt ons bovendien gebracht in een fris, hedendaags Nederlands waaruit het kunstmatige van de achttiende-eeuwse schrijftaal volledig is verdwenen.

Chinese literatuur
Een erg bekend werk van Chinese origine is Wilde zwanen: drie dochters van China (1991) van Jung Chang. Om aan het werk wat hier besproken wordt te beginnen gaat wat aarzeling vooraf: het is immers geen hapklare brok ‒ het buitenmaatse volume, uit de 18de eeuw, én uit een wereld ‘ver van ons bed’ ‒ maar het is echt de moeite waard.
De droom van de rode kamer is om te ontdekken en te exploreren, één lezing volstaat niet om het te doorgronden, en twee wellicht ook niet. Het is zoals met (bijvoorbeeld) The Lord of the Rings van J.R.R. Tolkien, De gebroeders Karamazow van Fjodor Dostojevski, Ulysses van James Joyce, Oorlog en vrede van Leo Tolstoj, Die Buddenbrooks van Thomas Mann of À la recherche du temps perdu van Marcel Proust: hoe vaak je die prachtwerken ook leest, je blijft er nieuwe dingen in ontdekken.

Drie- tot vierhonderd personages
De droom van de rode kamer gaat over een invloedrijke, welgestelde familie en haar personeel. Meesters, meesteressen, dienstmeisjes, knechten, geliefden, concubines, hoofdvrouwen, bijvrouwen, vaders, moeders, kinderen, kleinkinderen, tot en met familieleden van het zevende knoopsgat ‒ bij elkaar ruim drie- tot vierhonderd (hoofdzakelijk vrouwelijke) personages ‒ wonen allemaal samen binnen de muren van een enorm familiedomein vol luxueuze huizen en paviljoenen, prachtige parken en idyllische prieeltjes. Ze vormen er een bont gevarieerde gemeenschap die als het ware een doorslag is van het keizerlijke China uit die tijd, maar met de nuance dat de vrouwen in dit verhaal opvallend geëmancipeerder en lotsbepalender zijn dan wellicht het geval was in het échte achttiende-eeuwse leven.

Downton Abbey
De vergelijking met de Britse televisieseries als Downton Abbey ligt voor de hand en wordt ook vaak gemaakt. Zowel in die series als in de roman speelt de actie zich immers af binnen de grenzen van een familiaal domein, is er weinig interferentie met de wereld daarbuiten en vertegenwoordigen de personages alle maatschappelijke lagen, van machtige meesters tot eenvoudige manusjes-van-alles. Het is een fascinerende wereld die de auteur ons voorzet, een wereld waarin droom, werkelijkheid, schijn en waarheid behoedzaam door elkaar worden geweven en een fijngevoelig spel met elkaar spelen. Al in het eerste hoofdstuk verbluft de auteur ons met een enigmatische spreuk die gerust als hét thematische leitmotiv van deze imposante roman mag gezien worden: “Als schijn de waarheid speelt, wordt waarheid schijn. Als niet-zijn zijn verbeeldt, blijkt zijn niet-zijn te zijn.”
Het zal niemand verbazen dat een monumentaal werk als De droom van de rode kamer, met zijn honderden gedetailleerd uitgetekende personages, onmogelijk beknopt kan worden samengevat, noch kan de onuitputtelijke rijkdom ervan in enkele alinea’s voldoende eer worden bewezen. De roman is als het ware een mozaïek van vele miniaturen die allemaal samen een coherente vertelling vormen. Het volstaat hier een tip van de sluier op te lichten.

Een tip van de sluier
De onmetelijk rijke en invloedrijke Jia-clan woont met enkele honderden ondergeschikten op een riant familiedomein, vermoedelijk in de omgeving van de Chinese stad Nanjing. De familie behoort tot de hogere ambtenarenadel. Al in het tweede hoofdstuk komt de lezer te weten dat haar rijkdom en macht tanen, maar de familie zelf is zich daar op dat moment nog niet van bewust. Ze weet de façade staande te houden doordat ze kan bogen op haar goede historische banden met de keizer, én omdat een van de familiedochters als concubine aan het keizerlijk hof verblijft, een exclusief privilege dat aan enkele familieleden belangrijke functies heeft opgeleverd.
Bovenaan de familiale hiërarchie staat moeder Jia, de oude matriarch van de clan. Haar leiderschap is niet altijd consequent en ze neemt weleens ondoordachte beslissingen (met soms dramatische gevolgen), maar vanwege haar leeftijd staat ze hoog in aanzien, durft men zelden tegen haar in te gaan en blijft ze veel respect krijgen van familie en personeel. Tweede in rang is moeder Jia’s schoondochter Wang Xifeng. Ze is knap, gewiekst, humoristisch, zakelijk en koelbloedig maar kan ook ronduit wreed en meedogenloos zijn, er zit ‘geen greintje buigzaamheid’ in haar, ze is ‘echt spijkerhard’. Met vaste hand stuurt zij het leger bedienden aan, en beheert aldus het huishoudelijke reilen en zeilen van de familie. Zij heeft het in feite voor het zeggen, maar ze is sluw genoeg om moeder Jia het uithangbord van de familiale macht te laten zijn.
Onder de vleugels van die twee vrouwen groeit moeder Jia’s kleinzoon Jia Baoyu op, de voorbestemde erfgenaam van huize Rong. Dat hij werd geboren met een magisch stukje jade (de steen uit de titel) in de mond ziet zijn grootmoeder als een onmiskenbaar teken dat hem een grootse toekomst wacht, en ze vertroetelt hem mateloos. Op een dag verliest Baoyu de magische jadesteen en het verlies van de steen luidt een periode van veel rampspoed in. De mooiste (en belangrijkste) verhaallijn betreft natuurlijk de tragische liefdesgeschiedenis van Jia Baoyu en Lin Daiyu.

Vrouwen boven
In de Chinese cultuur was de term “rode kamers” doorgaans de aanduiding voor de vrouwen- en meisjesvertrekken in de luxueuze villa’s van weleer, en daar speelt dit verhaal zich dan ook grotendeels in af. De droom van de rode kamer is opvallend vrouwelijk georiënteerd, best bijzonder voor een werk uit de achttiende eeuw. Vandaag wordt Cao Xueqin in (vooral westerse) studies gezien als een “feminist avant la lettre” die: “zijn vrouwelijke protagonisten veel talentrijker en beschaafder had voorgesteld dan de mannelijke, die allen, op een paar uitzonderingen na, afgeschilderd werden als wellustige schurken”.

Nog meer ruimdenkendheid
Lijkt zoveel positivisme ten overstaan van de vrouw haast anachronistisch voor de achttiende eeuw, dan is de vrijmoedigheid waarmee Cao Xueqin schrijft over hetero- én homoseksuele liefde en erotiek dat wellicht nog meer. Alleen al zijn keuze voor een niet al te mannelijke man als protagonist moet voor die tijd gedurfd zijn geweest, maar met zijn erg eerlijke kijk op liefde en erotiek ontwijkt hij de mogelijke controverse. Hij geeft toe dat bepaalde uitingen “eigenlijk niet betamelijk” zijn maar wat onbetamelijk is, is niet perse verkeerd. Oprechte, respectvolle liefde is correcte liefde, ongeacht geslacht of geaardheid. Excessieve of extreme uitingen zoals losbandigheid of pornografie veroordeelt hij dan weer wel: als in een tuin van het domein een pornografische afbeelding wordt gevonden organiseert Baoyu’s moeder een ware klopjacht om uit te zoeken hoe zoiets verwerpelijks het familiedomein is kunnen binnendringen.

Een gesloten leefwereld
Het is een microkosmos, daar binnen de muren van het Jia-domein, een afspiegeling van de “grote” maatschappij daarbuiten. De leden van de familie leiden “een leventje van poëzie en plezier” maar kunnen evengoed dagenlang doorbrengen “in volmaakte ledigheid”. Alle middelen zijn evenwel goed om de verveling te verdrijven. Men woont graag opera’s bij, filosofeert veelvuldig en uitgebreid over de meest uiteenlopende onderwerpen, doet raadselspelletjes, bespreekt gedichten of organiseert dichtwedstrijden om elkaars creaties op een vermakelijke manier te becommentariëren.
Doorgaans gaat het er allemaal wel vrij beschaafd aan toe, maar heel soms loopt een discussie toch uit op een eindeloze scheldpartij, een regelrechte vechtpartij of een fysieke afstraffing: als Jia Zheng vermoedt dat zijn zoon Baoyu zich weer eens te schande heeft gemaakt gaat hij hem zo brutaal met stokslagen te lijf dat de jongen wekenlang het bed moet houden.
Toch wordt evenwicht voortdurend nagestreefd, de mini-maatschappij moet immers leefbaar worden gehouden, en daar is diplomatie een goed middel toe. Gebeurt er iets dat de vrede kan verstoren ‒ een diefstal bijvoorbeeld, of een geval van ontucht ‒ dan wordt vervolgens eindeloos afgewogen wie er baat bij heeft de waarheid te kennen, en wie er beter in het ongewisse wordt gehouden. En als alle voors en tegens uitentreuren werden bekeken en er toch geen handig compromis is gevonden, wordt de zaak gewoon in de doofpot gestopt, en dat blijkt in sommige gevallen zelfs de beste oplossing te zijn. Reputatie staat immers boven alles, en “niemand kwetsen of benadelen” is de perfecte instelling om de rust te bewaren.

Een autobiografische werk?
Cao Xueqin moet een brede kennis van de literaire geschiedenis, de cultuur en de legendes van China hebben gehad, daarvan getuigen de vele citaten en verwijzingen die hij in zijn roman heeft verwerkt. Die zouden aan de meesten van ons betekenisloos of onbegrepen voorbijgaan, ware het niet dat de vertalers voortdurend te hulp schieten met talrijke verklarende voetnoten. Is De droom van de rode kamer een autobiografisch werk? Volgens vertaler Mark Leenhouts zijn er elementen die erop wijzen dat de auteur veel eigen ervaringen in zijn roman heeft verwerkt.

De prachtigste droom ooit
Iedereen droomt, we dromen zelfs iedere nacht, maar alleen als we ontwaken tijdens de remslaap kunnen we onze dromen ook navertellen. Na het lezen van De droom van de Rode Kamer heeft de lezer het gevoel te zijn ontwaakt uit een hele diepe remslaap, met daarin de prachtigste droom ooit.

—

Ingekorte versie van de recensie eerder verschenen op Met de neus in de boeken