De explicateurs in de Duitse jaren ’30
‘Explicateurs’ heetten ze ooit: de uitleggers die in de tijd van de stomme film het publiek wegwijs maakten in wat er op het witte doek te zien was. Want er viel heel wat te verklaren. Zelfs de wisseling van een camerastandpunt moet toen al verwarrend zijn geweest – laat staan montage, cross-cutting en time-lapse. Die explicateurs gidsten de kijkers, meestal vanachter een piano, veilig door het schouwsel.
In de roman De filmverteller van Gert Hofmann valt het woord ‘explicateur’ niet, waarschijnlijk omdat de grootvader van het vertellende kind (kennelijk getrouw naar Hofmanns eigen jeugd) het niet houdt bij commentaren voor het witte doek. Aan ieder die het horen wil vertelt hij de films na die hij van toelichting voorziet.
Een hele wereld van vergeten rolprenten komt opnieuw tot leven, inclusief de acteurs en regisseurs die toen in Duitsland wereldberoemd waren: Emil Jannings (die kennen we nog), Asta Nielsen (die ook), Paul Wegener (al minder), Gustav Diesel (wie?), Leni Riefenstahl, Heinrich George. In de namenrij zie je hoe zich in Duitsland de donkere wolken samenpakken. Heinrich George, oorspronkelijk communist, speelde hoofdrollen in ‘Hitlerjunge Quex’ en ‘Jud Süss’.
Clark Gable, Vivien Leigh
Ook andere namen duiken op: Clark Gable, Vivien Leigh – en dat luidt voor de filmvertellende grootvader het einde in. Minder vanwege de Amerikaanse toevloed dan vanwege de komst van de geluidsfilm. Verbeten moet hij toezien hoe ‘Gone with the Wind’, zelfs nagesynchroniseerd (‘Vom Winde verweht’), het publiek inpakt. Zelf is hij door de bioscoopeigenaar dan al aan de dijk gezet.
Dat wordt er met een nieuwe eigenaar niet beter op: de bioscoop, joods eigendom, gaat in arische handen over. Hofmann vertelt het bijna terloops. Niet omdat hij het belang ervan ontkent, maar omdat de nazificatie zo gegaan moet zijn: stapje voor stapje en meestal zonder veel verzet. Grootvader, werkloos en met de nodige grieven tegen zijn oude baas, laat zich er langzaam door inpalmen.
De filmverteller kabbelt voort zoals ook in de Duitse jaren ‘30 het alledaagse leven meestal moet zijn voortgekabbeld. Zelfs de vernietiging van de bioscoop, waarbij grootvader omkomt, wordt maar terloops aangeraakt. Oorlogshandelingen waarschijnlijk, of een bombardement. En na de nederlaag zijn er andere zorgen. En andere films. Alleen explicateurs heb je niet meer.
—
Ook verschenen op Twitter/X en Linkedin
