Een nieuwe wending aan het sci-fi genre
De werelden van Asimov, Dick en Heinlein zijn ver weg in De kristallen aarde van J.G. Ballard, dat eind jaren zestig niettemin in de prestigieuze sf-reeks van Meulenhoff verscheen. In de eerste tientallen bladzijden lijk je eerder bij Joseph Conrad of Graham Greene verzeild. Een arts voert in West-Afrika een vergeefse strijd tegen lepra, maar wordt langzaam door het land en het woud een landerig soort uitzichtloosheid binnengezogen.
Hóe uitzichtloos wordt duidelijk wanneer de binnenlanden blijken te zijn aangetast door een vreemde epidemie. Niet alleen mensen maar ook dieren, planten, en zelfs dingen raken overdekt door glanzende kristallen waarin het leven tot stilstand komt. Apocalyptische schoonheid kondigt het einde van de beschaving aan.
Zo ver is het aan het slot van deze roman nog niet. Wel is er in het verhaal gaandeweg een religieus element binnengeslopen: Conrad wijkt voor Greene, al maakt het kruis als verlossingssymbool bij de hoofdpersoon op zijn beurt plaats voor een bezonken overgave aan de onvermijdelijkheid van de dood.
Apocalyptiek
Met de trilogie waarvan deze roman het slotdeel vormt, gaf Ballard een nieuwe wending aan het sf-genre. Geen technologische hoogstandjes meer, maar een culturele apocalyptiek die tot aan de dag van vandaag haar navolging vindt. Zelf stond hij pas aan het begin van zijn schrijverscarrière, waarin de literaire verbeeldingskracht (zowel qua vorm als qua inhoud) belangrijker werd dan het voor de science-fiction kenmerkende toekomstperspectief.
Over alle genre-indelingen heen schiep Ballard een oeuvre waarop het sf-label steeds moeilijker toepasbaar bleek. Bibliografisch is dat misschien onhandig, maar juist in de overschrijding van de wetten van de conventie toont de literatuur haar levenskracht. Het verschijnen van deze roman binnen een reeks met een zeer gemarkeerd stempel maakt dat ten overvloede duidelijk.
Voor de toegewijde lezer is dat alleen maar een voordeel. Wat hij vooral wil is verrast worden, opgeschrikt uit de automatismen van zijn lectuur en nieuwe wegen op gestuurd. Ook daarop zal hij ten slotte door de conventie worden achterhaald. De apocalyptische rampen-sf is inmiddels net zo mainstream als ooit de toekomstroman van ruimtereizen en technische gadgets. Dat neemt de verrassing van Ballards ‘Kristallen aarde’ zelfs na 60 jaar nog niet weg – al was het maar vanwege het gedurfde ‘Conrad meets Greene’.
—
Ook verschenen op Twitter/X en Linkedin
