Recensie geschiedenis & cultuur: De stad, de dood en de dichters

Geschiedenis van Leiden

Wanneer boeken je een ‘Aha-Erlebnis’ bezorgen, betreft dat zelden het centrale thema ervan. Het is veelal in de terloopsheid van een opmerking dat plots een onverwacht doorzicht opent. In ‘De stad, de dood en de dichters’ van Willem Otterspeer, vruchtbaar biograaf en historicus van de universiteit van Leiden, gebeurde me dat minstens twee keer. 

Allereerst in de vaststelling dat voor de renaissance-denkers die zich eind 16^de eeuw rond deze nieuwe universiteit verzamelden Plato de grote filosofische held was. Niet Aristoteles, die we dankzij zijn empirisme met de vooruitgang van de (natuur)wetenschap associëren. Maar Aristoteles was ook de Filosoof van de scholastiek geweest, en daartegen verzette het renaissance-denken zich nu juist heftig.

Geest
Een tweede keer gebeurde me dat bij Otterspeers beschrijving van de schermschool die wonderlijk genoeg van de universiteit deel uitmaakte. Omdat een gezond lichaam moest samengaan met een gezonde geest, zo legt hij uit. Maar er is meer. Juist in die tijd wordt de vechtkunst mathematisch. ‘Met [het] wapen als uitgangspunt wordt elke beweging in een reeks van deelbewegingen uit elkaar gehaald, om uiteindelijk weer teruggezet te worden in de vloeiende werkelijkheid.’ 

Dan hebben we pas echt het analytisch principe van de moderne wetenschap te pakken. Wat de scholastiek met begrippen deed, dus beperkt tot het denken, zou de verenigde inzet van cartesianisme en empirisme met de fysieke werkelijkheid doen. Ook de anatomie, die in dezelfde universiteit één verdieping hoger werd gedemonstreerd, ging zo te werk. ‘[Ze] geschiedde op een al uit elkaar gehaald lichaam, dat voor de gelegenheid weer in elkaar gezet was.’ Om praktische redenen, maar denkbaar was dat alleen tegen de achtergrond van deze paradigmawending.

Begaafdheid
Otterspeer beschrijft dit alles in een wonderschoon boek dat alleen al door zijn jaloersmakende eruditie diepe bewondering afdwingt. Daar komt de schoonheid van de compositie nog bij, plus de stilistische begaafdheid waarmee de schrijver de lezer met moeiteloze ongedwongenheid gidst door het Leiden van rond 1600. De liefde voor de stad omkranst het geheel in een autobiografisch begin- en eindhoofdstukje. Dit is geleerdheid in optima forma.

—

Ook verschenen op Twitter/X en Linkedin