Wittgenstein de bevrijder
Het is ontegenzeggelijk dat Ludwig Wittgenstein (1889 – 1951) één van de belangrijkste filosofen is van de twintigste eeuw, en zijn postuum verschenen Philosophical Investigations (1953) één van haar belangrijkste werken. Interpretaties van dat boek, en de daarin naar voren gebrachte argumenten, zijn legio. Het monumentale commentaar van G.P. Baker en P.M.S. Hacker is daar misschien wel het mooiste voorbeeld van. In vier vuistdikke boeken leggen de heren haast zin voor zin uit wat Wittgensteins filosofie inhoudt.
De moeilijkheid van zulke interpretaties is hoe ze te rijmen met Wittgensteins eigen woorden. Want naar eigen zeggen had Wittgenstein helemaal geen filosofie, hij waarschuwde ervoor zijn woorden op te vatten als stellingen over de aard van taal en werkelijkheid. Maar hoe moeten we de Philosophical Investigations dan lezen?
Tweedepersoonskarakter
Rupert Read betoogt in Wittgenstein’s Liberatory Philosophy dat we Wittgensteins filosofische onderzoekingen moeten zien als middel om ons te bevrijden van vastgeroeste vooronderstellingen die ons in ons denken belemmeren. Hij legt de nadruk op het tweedepersoonskarakter van Wittgensteins filosofie. Filosofie beoogt, in Wittgensteins opvatting, niet voor eens en altijd de werkelijkheid te beschrijven. De conclusies die in de filosofie worden bereikt zijn altijd voorlopig. Ze vinden altijd plaats in een specifieke context, een context waarin concrete personen worstelen met een filosofisch probleem.
Filosofische problemen ontstaan wanneer individuen toegeven aan de verleiding van metafysica. We hebben aan die verleiding toegegeven wanneer we dingen zeggen als “de werkelijkheid moet zus en zo in elkaar zitten”. Bijvoorbeeld: “De betekenis van een woord moet een object in de werkelijkheid zijn” of “Onze kennis van pijn van anderen is noodzakelijk bemiddeld via haar uiterlijke verschijningsvormen.” De taak van de Wittgensteiniaanse filosoof is andere beelden naar voren te brengen om die overtuigingen los te weken – om ons te bevrijden van zulke denkbeelden.
Dat heeft verstrekkende gevolgen voor de vraag hoe we Wittgensteins woorden moeten interpreteren. Als hij stelt dat de betekenis van een woord haar gebruik is, dan brengt Wittgenstein, in lezing van Read, geen alternatieve verklaring naar voren voor het wezen van de taal. “Betekenis is gebruik” is een beeld dat het idee los moet weken dat een woord moet staan voor een object. Het is geen vervanging voor de afbeeldingstheorie van taal die Wittgenstein in de Tractatus Logico-Philosophicus presenteerde, het heeft niet diezelfde alomvattende pretentie. Dat blijkt ook uit de manier waarop Wittgenstein dit idee voor het eerst introduceert in PI §43:
“Voor een grote groep van gevallen waarin het woord ‘betekenis’ gebruikt wordt – zij het niet voor alle gevallen waarin het gebruikt wordt – kan men dit woord zo definiëren: de betekenis van een woord is zijn gebruik in de taal.
En de betekenis van een naam verklaart men soms door naar zijn drager te wijzen.”
Deze passage spreekt duidelijk in het voordeel van Reads lezing van Wittgensteins project. En het verklaart waarom de Philosophical Investigations is geschreven als dialoog (of liever: multiloog), en niet als een traditionele filosofische verhandeling. Wittgenstein had met zijn boek niet de pretentie filosofische stellingen te presenteren en beargumenteren, maar om in gesprek te treden en ons van verkrampingen in ons denken te bevrijden.
Bevrijdende bespreking
Reads boek bestaat uit een ‘bevrijdende’ (‘liberatory‘) bespreking van enkele sleutelpassages in de Philosophical Investigations, zoals de openingsparagraaf, de overwegingen over het volgen van regels, en het private language argument (door Read omgedoopt tot anti ‘private language’ considerations). Met name die laatste is interessant, omdat Read de passages met een ethische bril leest. De weerlegging van idee dat ik alleen mijn eigen pijn ken, transformeert in zijn handen van de taalkundige reductio ad absurdum die er door anderen interpreten vaak van is gemaakt, tot een geëmotioneerde oproep om de pijn van de ander serieus te nemen.
Zo bevrijdt Wittgenstein’s Liberatory Philosophy ons ook van de geijkte lezingen van de Philosophical Investigations, en stelt Read de lezer (opnieuw) in staat om zonder vooroordelen met de tekst in gesprek te gaan. Het boek is daarom een aanrader voor elke liefhebber van de late Wittgenstein.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
