Blaise Pascal over voelen denken en liefhebben
Veel Nederlanders zal de naam Blaise Pascal, een Franse natuurwetenschapper en filosoof die 400 jaar geleden geboren werd, weinig of niets zeggen. Toch kennen ze waarschijnlijk zijn meest beroemde uitspraak: “het hart heeft zijn eigen redenen waar de rede niets van weet”. Die woorden zijn te vinden in de Pensées, in 1997 bij uitgeverij Boom door Frank de Graaff als Gedachten vertaald .
De vertaling van Frank de Graaff werd direct alom geroemd, maar tegelijkertijd werd betreurd dat hij niet via een inleiding en een biografische schets zijn lezers enigszins wegwijs had gemaakt in de uiterst ingewikkelde tekst van Pascal. Vaak is bijvoorbeeld onduidelijk of deze een bepaald idee omhelst of juist bestrijdt. Dat heeft met de ontstaansgeschiedenis van de ‘Gedachten’ te maken. Na de vroege dood van Pascal in 1662 beschikte men over zo’n duizend vaak korte uitspraken die vaak op losse stukken papier waren genoteerd. Dat ze dienden voor een apologie van het christelijk geloof was duidelijk, hoe ze gerangschikt en gewaardeerd moesten worden, bleef grotendeels onduidelijk. Waar was Pascal als verdediger van het christendom zelf aan het woord, waar presenteerde hij een visie van een bestrijder van het geloof?
Verdediger van het Christendom
In dit herdenkingsjaar van zijn geboorte beschikken wij eindelijk over een Nederlandse inleiding die belangstellende lezers wegwijs kan maken. Een andere moderniteit. Blaise Pascal over voelen, denken en liefhebben van theoloog Klaas Bom is een gedegen, zij het soms wat schoolse, beschouwing over leven en werk van Pascal. Zelf heb ik lang geleden bij mijn theologische opleiding Pascal vooral leren kennen als verdediger van het christendom. Bom maakt duidelijk dat zijn denken veel wijder en ook origineler is. Zelfs zijn uitspraak over ‘de redenen van het hart’, blijkt veel meer te behelzen dan een opstapje om buiten de rationaliteit om tot het geloof te komen. Ze vormt een onderdeel van een filosofische benadering die, om de boektitel te parafraseren, ons moderne mensen misschien meer aanspreekt dan de gebruikelijke, rationeel getinte Verlichtingsfilosofie doet. Een korte schets kan de richting ervan enigszins weergeven.
De jonge Pascal was een geniale, empirisch georiënteerde natuurwetenschapper. Beroemd zijn onder andere de proeven die hij met zijn vader uitvoerde over het bestaan van de leegte. Zij vulden een buisje met kwik dat ondersteboven in een bak met kwik werd gezet. Er ontstaat dan een leegte boven de kwikkolom. Was die nu inderdaad leeg of zat er een soort onzichtbaar gas in? Dat laatste beweerden de aanhangers van Descartes die immers via rationeel denken had gesteld dat er omdat God overal de materie had geschapen er van leegte nooit sprake kan zijn. Ook meer algemene kerkelijke angst voor een vacuüm, waarin God afwezig was, speelde een rol. Pascal ging echter onverdroten door met dit soort experimenten, ook met andere vloeistoffen en liet er speciale instrumenten voor ontwerpen. Belangrijk is dat hij in de theoretische uitwerking ervan al gebruik maakt van het soort falsificatieprincipe dat Popper in de vorige eeuw formuleerde. Wanneer je hypothese is dat alle zwanen wit zijn, moet je naar een mogelijke zwarte zwaan zoeken in plaats van steeds meer witte Een theorie wordt niet sterker als je er eindeloze bevestigingen voor vindt, maar juist als je op zoek gaat naar mogelijke weerleggingen en die niet vindt.
Zintuigen
Pascal heeft zijn wetenschappelijke achtergrond nooit verloochend. De zintuigen verschaffen ons volgens hem betrouwbare informatie over de werkelijkheid. Tegenover de sceptici in de Parijse salons houdt hij vast aan de lichamelijkheid als eerste niveau van onze kennis. Natuurlijk zal bij de soort experimenten die hij bespreekt het verstand ook een grote rol spelen. Maar wanneer het rationele denken zelfstandig ware uitspraken meent te kunnen doen, ontspoort het. Pascal is op dit punt, zoals Bom onderstreept, voortdurend in gesprek met zijn tijdgenoot Descartes. Diens beroemde uitspraak ‘ik denk, dus ik ben’, wordt door hem scherp aangevallen. De mens is allereerst een voelend, lichamelijk individu en pas op een tweede niveau een denkend ik.
Hoger dan de zintuigelijke kennis en de rationele kennis van het denken beschikken wij volgens Pascal over een derde soort kennis, ‘de kennis van het hart’. Die valt niet met het verstand te bewijzen , maar geeft ons toch de grootste helderheid en zekerheid. Voordat de lezer hier nu meteen de verdediger van het christendom ziet opdoemen, wijs ik erop dat het bij Pascal allereerst om beginselen van de wiskunde en definities van een aantal basisbegrippen gaat. Deze eerste vorm van kennis van het hart heeft zo een empirische en lichamelijke dimensie. De tweede vorm bestaat uit ‘de kennis dat wij niet dromen’. Hier gaat Pascal weer in discussie met Descartes, die in zijn twijfelexperiment de mogelijkheid dat het leven een droom was niet uitsloot. De derde vorm van kennis van het hart betreft volgens Pascal de godsdienst. Op dit punt verzet hij zich fel tegen denkers – ook Descartes hoort hier weer bij – die meenden het bestaan van God rationeel te kunnen bewijzen. Dit gaat in elk geval niet op voor de christelijke God die je via de navolging van Christus alleen via de liefde bereikt. Hier komen we bij een andere beroemde tekst van Pascal die hij in de mouw van zijn jas had genaaid. Het gaat om een mystieke geloofservaring die hij al jong, op 23 november 1654, onderging. ‘Vuur’ staat erboven. ‘God van Abraham, God van Isaäk, God van Jakob’ luidt de aanroep , ‘niet van de filosofen en geleerden. Zekerheid, zekerheid, besef, vreugde, vrede. God van Christus’.
Nietzsche
Hoe moeten we deze voor Pascal dierbare tekst interpreteren? De christelijke, religieuze uitleg is toonaangevend. Dan geldt de tekst als een centraal deel van de beoogde apologie. Maar er is ook een andere uitleg mogelijk. In zijn korte woord vooraf heeft vertaler Frank de Graaff het over de wanhopige en vaak vergeefse strijd van Pascal om te geloven. De tekst van zijn nachtelijke mystieke ervaring verwijst dan naar ‘een tijdelijke euforie, waarin hij eindelijk voelde wat hij wilde voelen en wilde voelen wat hij voelde, een ervaring die hij tot elke prijs wilde vasthouden’. Is hem dat gelukt? Het denken van Pascal wordt vaak vergeleken met dat van Nietzsche die ook met de dood van God worstelde. Zowel Pascals eigen ‘Gedachten’ als de nieuwe studie van Bom over hem maken het voor geïnteresseerde lezers mogelijk om zelf hun positie te bepalen.
—
Voor het eerst verschenen op Bazarow
