Door de bergen naar de vrijheid
Waarschijnlijk ambieerde Lisa Fittko (1909-2005) het nooit om haar moedige oorlogsrelaas als vluchtleidster op te schrijven. Maar het feit dat één van haar Duits-joodse vluchtelingen de cultuurfilosoof Walter Benjamin was maakte het verschil, ook al beslaat het een kort hoofdstuk van het onderhoudende maar ook wat hapsnap opgetekende verslag.
Lisa (Elizabeth Eckstein) kwam uit een intellectueel Joods, kosmopolitisch gezin in Wenen. Met haar politieke linkse overtuigingen was ze al vroeg fel antinazi. Op haar 24ste vluchtte ze naar Praag waar ze Hans Fittko een Duitse journalist en geestverwant ontmoette. Ze trouwden en vluchtten verder: Zwitserland, Nederland, Parijs. Frankrijk zat met de antinazi maar toch nog steeds Duitse vluchtelingen in de maag. Waren het toch geen spionnen? En kon je joden, socialisten en communisten vertrouwen?
Lisa werd opgepakt in Parijs en overgebracht naar zuidoost Frankrijk waar ze in Gurs werd geïnterneerd: een vrouwenkamp voor anti-Duitse Duitsers en andere ongewenste buitenlanders. Het land stond vanaf 1940 onder Duits bestuur en onder het collaborerende Vichy-régime. Onduidelijk was wie je kon vertrouwen en wie niet. Fittko ontkwam uit het kamp en probeerde haar Hans terug te vinden. Dat lukte, waarna het paar zich in Banyuls-sur-Mer vestigde.
Dankzij semiofficiële of goed vervalste identiteitspapieren bleven ze uit de handen van overijverige gendarmes. Inmiddels raakten ze betrokken bij een ondergronds vluchtelingennetwerk.
Franco-Spanje
Om op een boot in Lissabon naar de VS te ontkomen moesten vluchtelingen vanuit zonnig zuidoost-Frankrijk eerst de natuurlijke Pyreneeën-grens in Franco-Spanje passeren en vandaar uit verder. Cruciaal was een bergpad vanuit Banyuls-sur-Mer naar de Spaanse grensplaats Port-Bou, waar vanuit je minder opgemerkt verder kon reizen.
Die tocht was niet zonder gevaar. Als ongeoefend bergwandelaar kon je verdwalen of door de kou worden bevangen. Ook Franse gendarmes patrouilleerden er. De vluchtroute is eerder beschreven, onder meer in:
Recensie: De vlucht van de familie Simon – Rafael Cardoso – Bazarow – Alles over boeken
Ook de kunsthandelaar Pierre Matisse (zoon van de schilder Henri) liep zo naar de grens om daar zijn kunstenaar Joan Mirò geld te geven: opgerold in een tubes tandpasta, maar hij werd halverwege gesnapt.
’s Ochtends vroeg trok een clubje vluchtelingen zo onopvallend mogelijk met lokale landarbeiders de bergen in. Bagage meenemen of onderweg je dure pelsjas aanhouden was onmogelijk. Afwisselend leidden Hans en Lisa – onbetaald – de vluchttochten. Fit en diplomatiek brachten ze de vluchtenden tot het hoogste punt, vanwaar je Port-Bou ziet liggen en draaiden dan zelf om. Hun eigen papieren naar de VS waren nog niet geregeld. Achteraf bleken het niet de minsten die de Fittko’s meenamen. De filosofe Hannah Arendt bijvoorbeeld en veel linkse politici en journalisten.
Hartpatiënt met aktentas
En zo meldde zich ook een kromme, zorgelijke, vroeg oude man van 48: Walter Benjamin. Na de Duitse inval in Frankrijk vluchtte de geboren Berlijner vanuit zijn latere woonplaats Parijs naar Marseille. Hij zou uit Lissabon met een visum naar een al naar New York gevluchte vriend reizen. Maar als hartpatiënt kon Benjamin niet snel lopen. Lisa testte of ze de route al kende en nam, als geste, Benjamin mee op het eerste stuk naar een klein bergdorpje, om weer naar Banyuls terug te gaan. De dag erna zouden ze dan het hele traject lopen. Benjamin kon dat fysiek absoluut niet aan. Dus overnachtte hij in het dorpje tot Lisa met medereizigers hem voor de verdere tocht weer oppikte. Benjamin torste een zware aktentas met “essentiële manuscripten”. Zelf kon hij de tas niet dragen. Dus deed Lisa dat.
Zo bereikte het gezelschapje het uitzichtspunt waarna zij – zonder Lisa – Port-Bou bereikten. De Spaanse douane weigerde echter de eerder wel geldige Franse uitreisvisa. De groep werd gesommeerd de volgende dag terug naar Frankrijk te lopen. Geconfronteerd met deze nieuwe fysieke uitputtingsslag vergiftigde Benjamin zichzelf in zijn hotelkamer. En de tas-met-inhoud? Lang dacht men dat zich hierin het aangekondigde Passagen-werk bevond maar die teksten doken later elders op.
Wandeltip
Zelf bereikten de Fittko’s uiteindelijk via Cuba de VS waar ze zich vestigden, zo wordt kort verteld. Pas als 70+er publiceert Lisa in Duitsland deze mémoires. Hoe indringend ook, de ware geschiedenis blijft een springerige opsomming, die na slothoofdstukjes feiten abrupt stopt.
De al te wervende ondertitel: Mijn tocht met Walter Benjamin is misleidend voor de ware inhoud. Achterop staat nog de aanbeveling dat je Fittko’s/Benjamins vluchtroute Banyuls-sur-Mer naar Port-Bou nog steeds als “hiking trail” kunt bewandelen. Na die dramatische verhalen doet die wandeltip Walter-Benjamin-multi-media Hiking Trail – from Banyuls to Portbou (historia-viva.net) wrang aan.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
