Oordelen over het kwaad
Eén ding is duidelijk: moed kan Ian Buruma met zijn laatste boek In de schaduw van het kwaad niet ontzegd worden. Hij moet zich goed bewust zijn geweest van het mijnenveld waarin hij zich ging begeven toen hij positief reageerde op het verzoek om in de pamflettenreeks Nieuw Licht het verslag Eichmann in Jeruzalem van Hannah Arendt te herlezen en te becommentariëren. Arendt werd om vele redenen, onder andere vanwege haar these over ‘de banaliteit van het kwaad’, voor haar verslag aangevallen en verguisd. Adolf Eichmann die in de Tweede Wereldoorlog verantwoordelijk was voor de deportatie van de joden naar de vernietigingskampen zou in haar interpretatie geen baarlijke duivel of sadist zijn geweest maar een wat saaie ambtenaar die braaf zijn plicht deed.
De controverse over de vraag hoe Eichmann en zijn daden beoordeeld moeten worden, duurt al meer dan een halve eeuw. In die controverse spelen persoonlijke pijn en gegriefdheid vooral van joodse zijde, een grote rol. Elk oordeel roept tegenspraak op en kan mensen in het diepst van hun ziel raken. Buruma wist dit ongetwijfeld, maar nam toch de uitnodiging aan om ‘nieuw licht’ te laten schijnen op de rol van het kwaad bij Hannah Arendt.
Moslimmigranten
Zelf heb ik de eindeloze discussie over het radicale en banale kwaad grotendeels aan mij laten voorbijgaan. Dat maakte mij des te meer benieuwd naar de herlezing en interpretatie van de klassieke tekst van Arendt door Buruma. Mijn eerste indruk was vooral positief. Hij meandert op virtuoze wijze door de beschouwingen van Arendt, waarbij hij erin slaagt een aantal misverstanden over haar begrippen op te helderen. De meeste mijnen uit het discussieveld, bijvoorbeeld dat Arendt de Holocaust zelf banaal zou noemen, worden zo door Buruma onschadelijk gemaakt. Ook actualiseert hij de ideeën van Arendt onder andere naar onze omgang met moslimmigranten.
Bij mijn tweede lezing van Buruma’s pamflet werd ik meer kritisch. Ik vroeg mij af welk soort lezer hij met zijn tekst voor ogen had gehad… Wie al enigszins op de hoogte is van de ideeën van Arendt wordt ontegenzeggelijk goed bediend. Wie daarentegen zonder enige voorkennis In de schaduw van het kwaad gaat lezen, zal vermoedelijk snel verdwalen. In de al genoemde meanderende stijl stipt Buruma veel aan maar diept hij weinig uit.
Het pijnlijkst ervaar ik dat bij zijn bespreking van het optreden van de Joodse Raden bij de deportatie naar de concentratiekampen. Arendt becommentarieert bijvoorbeeld uitvoerig de verschillen tussen Nederland, waar begeleid door de joodse Raad de overgrote meerderheid van de joden weggevoerd en gedood werd, en België waar de joodse Raad veel minder gezag had en waar een kleiner percentage joden gedeporteerd werd. De grote vraag die nog steeds op tafel ligt, is of een minder meegaande houding in Nederland dit enigszins had kunnen voorkomen. Arendt heeft het hier uitdrukkelijk niet over individuele morele schuld van de joodse leiders, maar over politieke verantwoordelijkheid. Buruma suggereert wel dat zij stelde dat ‘joden medeschuldig waren aan de Shoah’ en dat haar oordeel ‘op verschillende punten mank liep’. Hier ontploft een gevaarlijke mijn uit de controverse in zijn eigen gezicht. In de aanloop naar zijn boek voerde Buruma in de NRC al een discussie waarin een tegenstem á la Arendt aan bod kwam. Ongetwijfeld kent hij ook de grote historische studie De politiek van het minste kwaad van Bart van der Boom, waarin mede vanuit de bronnen vraagtekens werden gezet bij de politiek van de Joodse Raad. Buruma doet zowel aan de positie van Arendt als aan deze tegenstemmen geen recht wanneer hij haar ‘een gebrek aan inlevingsvermogen’ en een onjuist oordeel aanwrijft.
Buikspreken
Naast In de schaduw van het kwaad, dat zoals gezegd een overzichtelijke maar toch wel oppervlakkige inleiding op het denken over het kwaad van Arendt vormt, moet ik daarom vooral ook naar het nawoord dat Arendt zelf bij haar tekst schreef, doorverwijzen. Misverstanden worden hier opgehelderd, mijnen zorgvuldig gedetoneerd. Met evenveel nadruk verwijs ik graag naar Tussen verleden en toekomst, een recente Nederlandse vertaling van haar belangrijkste essays. Zelf gebruikte ik deze teksten in het verleden vaak voor een brede inleiding op haar denken. Daar kunnen ze nog steeds uitstekend voor dienen. Arendt wordt als filosoof al maar populairder en velen maken daar gebruik van door haar op positieve of negatieve wijze voor hun karretje te spannen. In plaats van haar zo te laten buikspreken, raad ik dringend aan om haar teksten zelf te bestuderen, om te beginnen met Tussen verleden en toekomst.
—
Ook verschenen in Filosofie Magazine
