“Onbreekbare kracht, maar een hopeloze kluns”
Lisa Fittko roept de sfeer van verwarring en moedeloosheid in het interneringskamp nauwkeurig op
De ondertitel is licht misleidend, de inhoud maakt gelukkig alles goed. Vlucht over de Pyreneeën van Lisa Fittko belooft een verslag te geven van Mijn tocht met Walter Benjamin. Dat beslaat slechts één van de dertien hoofdstukken. Het verhaal ervan is beroemd. De joodse literaire criticus Walter Benjamin probeert in september 1940 via een door vluchtelingen veel gebruikte route door de Pyreneeën Spanje te bereiken. De uit Duitsland afkomstige Lisa Fittko (1909 -2005) was aan de Franse zijde verantwoordelijk voor de gevaarlijke oversteek van de grens. In een memoir, dat in Duitsland veel aandacht kreeg en nu in het Nederlands is vertaald, blikt ze terug op de verwarrende situatie waarin zij moest improviseren. Officieel bevond zij zich in het niet door de Duitsers bezette deel van Frankrijk, maar het Vichy-bewind daar was ook sterk antisemitisch en wilde de nazi’s op allerlei manieren ter wille zijn, onder meer door voortvluchtige Duitse joden te arresteren. Die probeerden dus zo veel mogelijk het land te verlaten. Wanneer zij als cliënten van Fittko een uitreisvisum hadden, konden ze na een geslaagde vlucht doorreizen naar Portugal als eerste etappe op weg naar een veilig land, vaak de VS. De filosofe Hannah Arendt, een dierbare vriendin van Benjamin, reisde, in dit geval langs de zeeroute, een jaar later met haar man via Lissabon naar de vrijheid in Amerika.
Hartkwaal
De bijna vijftigjarige Benjamin, die een hartkwaal had en in een slechte conditie verkeerde, meldt zich bij Fittko voor de zware klim. Het lukt hem de Spaanse grens te bereiken. Helaas is de grenspost net onverwacht afgesloten. Benjamin is te moe en te wanhopig om terug te keren en neemt die nacht in zijn hotelkamer een fatale dosis morfinetabletten. De volgende dag gaat de grens weer normaal open voor vluchtelingen.
In een ontroerend artikel beschreef Arendt Benjamin later als de eeuwige, onhandige schlemiel. Hij bewoog zich vrijelijk en lichtvoetig in filosofische en literaire teksten, maar had de nodige moeite met de praktische opgaven van het dagelijks bestaan. Zijn dood was de ultieme illustratie van zijn worsteling met de vele mislukkingen uit zijn leven.
Dit verhaal over Benjamins vlucht is bekend. Fittko voegt er een fraaie sfeertekening aan toe. Hij is naar haar doorverwezen. “Mevrouw”, zei hij, “neemt u mij niet kwalijk dat ik u stoor, hopelijk kom ik niet ongelegen.” Wat er ook gebeurt, hij blijft hoffelijk en beleefd. Op de klim naar boven moet hij op vaste tijden uitrusten. Hij berekent dat nauwkeurig. “Wat een vreemde man, dacht ik. Glashelder denken, een onbreekbare, innerlijke kracht, maar tegelijkertijd een hopeloze kluns.”
Benjamin bleek steeds zelf een zware aktetas met zich mee te sjouwen met een manuscript dat hij wilde redden. De Spaanse douane nam dit na zijn dood in beslag, maar het is nooit teruggevonden. Waarschijnlijk ging het om delen van het beroemde Passagenwerk, die gelukkig via een andere weg grotendeels behouden bleven.
Hoffelijk
Fittko verschaft ons wel nieuwe gegevens over Hannah Arendt. Met haar zat zij in mei en juni 1940 gevangen in het interneringskamp Gurs in Zuid-Frankrijk. Ook haar vluchtverhaal is beroemd: toen de Fransen het beheer over het kamp overdroegen aan de Gestapo profiteerde zij van de kortstondige verwarring door, zoals ze schreef, alleen gewapend met haar tandenborstel het kamp te verlaten.
Dat verhaal wordt nu genuanceerd: het betrof eerder een gezamenlijke vluchtpoging, al ging Arendt daarna haar eigen weg. Belangrijker dan dit feitje is dat Fittko de sfeer van verwarring en moedeloosheid in het kamp en de dagelijkse gang van zaken nauwkeurig oproept. De meeste vrouwen die niet met Arendt en de anderen mee vluchtten, kwamen later om in de Duitse vernietigingskampen.
Die sfeerbeschrijving vond ik de grote verrassing van Vlucht over de Pyreneeën. Ze deed mij denken aan vroege artikelen van Sartre over de Duitse bezetting. Achteraf weten wij hoe de oorlog afliep, maar dat was tot 1943 allerminst duidelijk. Hoe moest je omgaan met een nazi-overheersing die misschien decennia zou duren?
Deze blik in het verleden blijkt daarnaast een omgekeerd zicht te geven op onze actualiteit. Nu bewegen langs dezelfde routes de migrantenstromen zich in de andere richting, van Spanje naar Frankrijk. Lex Rietman bracht hierover in De Groene van 29 juni verslag uit. Migranten die via de Canarische Eilanden Spanje hebben bereikt, proberen door te trekken naar Frankrijk. Spaanse vrijwilligersorganisaties helpen hen verder. Nu vormen de Franse gendarmes het grote obstakel op de tocht naar een nieuwe bestemming. Met recht wijst Rietman in dit verband naar het herdenkingsmonument voor Benjamin in de Spaanse grensplaats Port Bou. Het bestaat uit een donkere tunnel die met een trap steil naar de zee toe loopt. Daar ligt het water van de vrijheid, maar schuimen ook de golven. Deze afgrond symboliseert ‘tegelijk de verlossing’.
Fittko’s memoir is zo niet alleen een herdenking van het verleden, maar dwingt ook tot een stellingname in het heden. Dat kan zelfs op een meer frivole, toeristische manier. De wandelroute ‘Walter Benjamin’ is recent netjes als Grande Randonnée of Hiking Trail rood-wit afgebakend. Het is een duidelijke uitnodiging om hem te gaan wandelen met dit niet al te zware boek in de rugzak.
—
Eerder verschenen in de Groene Amsterdammer
