Een visisonaire roman
In hun informatieve voorwoord brengen de vertalers Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen de latere concentratiekampnovelle Mein ist die Rache (1943) van Friederich Torberg ter sprake. In dat boek maakt de lezer kennis met de kampcommandant wiens denken volkomen overeenstemt met dat van professor Arthur Kupfer, God Kupfer, leraar wiskunde en beschrijvende meetkunde aan het Realgymnasium XVI in Praag, protagonist in Gerber. Lauwerys en Isabelle noemen Gerber daarom een visionaire roman.
Schoolbanken
De schoolbanken waren voor Friederich Torberg (Wenen 1908 – Wenen 1979) geen pretje. In 1927 zakte hij voor zijn ‘matura’, het gevreesde mondelinge eindexamen, aan het Duitse Realgynasium in Praag. Hij was een Oostenrijks/Tsjechische auteur die alsnog slaagde in 1928 en begon als journalist. Voor zijn debuutroman Der Schüler Gerber (1930 en vorig jaar vertaald onder de titel Gerber door Lauwerys en Schoepen) kon hij putten uit zijn traumatische schoolervaringen. Gerber is een semi-autobiografische roman.
Der Schüler Gerber werd een gigantisch succes, maar het was van korte duur: het boek werd als snel door de nazi’s verboden. De auteur week uit naar de Verenigde Staten.
De Grote Oorlog
In die jeugdjaren van Kurt Gerber, nauwelijks een decennium na ‘De Grote Oorlog’, de Eerste Wereldoorlog, lag er enorme druk op de schouders van studenten in Praag. Zakken voor de matura stond gelijk met mislukken in het leven. De schrik zat er dus goed in. Het onderwijssysteem van toen duldde geen tegenspraak, geen verzet: een autoritaire ingesteldheid met als enige doel de leerlingen tot volwassen modelburgers te kneden. En in een autoritair systeem zijn alle middelen goed om het beoogde doel te bereiken.
Tegendraads
Het loopt al fout voor Gerber als hij weet dat God Kupfer hun klassenleraar wordt in het matura-schooljaar. Kurt is niet dom, maar kan wel tegendraads uit de hoek komen. En dat is nu juist wat God Kupfer (en het hele onderwijssysteem niet aanvaarden), met andere woorden wie buiten de lijntjes loopt wordt gekraakt. God Kupfer geniet er van om zijn studenten te kleineren, te beledigen, te demotiveren, te pesten… en hij geniet er van: hij is een sadistische machtswellusteling, een tiran, “Een schurk met plezier”.
“Professor Arthur Kupfer, door de scholieren God Kupfer genoemd, had dankzij een heldere gedachtegang ingezien dat wanneer ‘Zitten’ niet meer hetzelfde is als ‘Zitten’, de goddelijke almacht van zijn heerschappij ophield te bestaan. Dan was hij een god met beperkte houdbaarheid. Maar tot die tijd hield hij iedereen onder de knoet.”
Niet alleen minder goede studenten moesten vrezen om te zakken, maar ook de intelligentere leerlingen waren nooit zeker van hun succes, vooral wanneer die niet altijd in het gareel liepen. Een krantenartikel uit 1929, afgedrukt vooraan in het boek, toont verbijsterende cijfers over hoe het kan aflopen met studenten die dagelijks worden geconfronteerd met machtsmisbruik.
Woordenwisseling
Een voorbeeld. Benda, een medestudent van Gerber, komt in conflict met Kupfer over de vraag of hij tijdens de les mag gaan wateren. Na een scherpe woordenwisseling krijgt Benda een aantekening in het klassenboek en een onvoldoende. Daarna moet Benda weer opstaan en hij krijgt weer een onvoldoende. Dat gaat zo enkele keren door en bij de vijfde keer blijft Benda gewoon naast zijn bank staan.
“’Ik zeg zitten.’
‘Aangezien ik toch…’
‘Ik heb je niets gevraagd. Zitten.” Benda gaat zitten.
‘Benda!’ Benda komt overeind.
‘Nou?’ Benda zwijgt.
‘Stap uit je bank.’
‘Nee.’
‘Je weet dat dat insubordinatie is.’
‘Ja.’
‘Uit je bank, zeg ik je!'”En dat gaat zo maar door, telkens weer, bij eender welke leerling die zich ‘schuldig’ maakt aan tegenspraak. Het pressingsmiddel bij uitstek: schorsing. Bij twee schorsingen wordt de student definitief van de school verwijderd.
Lisa
Kurt Gerber is stapelverliefd op Lisa Berwald, een meisje dat het laatste jaar op het Realgymnasium XVI niet meer afmaakt. Voor haar is het echter maar een spelletje, een knipperlichtrelatie. Ze trekt hem aan, stoot hem af, … Lisa speelt met zijn gevoelens en hij weet zich daar geen raad mee. Het wordt hem allemaal te veel: een onbeantwoorde liefde, teleurgestelde ouders en een professor die hem doet kraken in al zijn gewrichten?… Kan Gerber überhaupt nog slagen voor de matura?Met Mein ist die Rache in het achterhoofd kan je over Gerber ontegensprekelijk zeggen dat het een pamflet is tegen machtsmisbruik. De manier waarop Kupfer een student aanmaant om te gaan ‘Zitten’ is hetzelfde als het hondenbevel ‘Af’. Met andere woorden, Gerber is een actueel boek dat ons eens te meer met de neus op de feiten drukt: behouden van de controle over macht en machtshebbers. De recente geschiedenis leert ons dat individuen zonder de nodige controle voor aardig wat schade kunnen zorgen.
Gevoelens
Torberg schreef dit boek in 1930. Dat merk je aan de schrijfstijl. Maar wat vooral opvalt: de auteur schrijft zeer gedetailleerd, misschien wat overdreven zullen sommigen beweren. Hij maakt gebruik van ontzettend veel bijvoeglijke naamwoorden. Dat is niet misplaatst want daardoor benadrukt hij de situaties die zich voordoen: vaak tragische situaties, maar ook de karakters van de personages. De gebeurtenissen, binnen en buiten het klasgebeuren, maken zo heel wat gevoelens los. Tijdens het lezen wordt je boos over het onrecht wat mensen elkaar aandoen, over wat mensen van elkaar verlangen, verwachten, zonder écht rekening te houden met het individu.Poëtisch, zo zou ik de stijl van Torberg willen omschrijven. Getuige daarvan zijn de prachtige passages.
“Deze trein is de laatste van vandaag, en omdat het de hele dag heeft gesneeuwd, komt hij slechts moeizaam vooruit door de avond, die bijna zichtbaar over deze heldere regionen neerdaalt: een gordijn van gaas, en dan nog een en dan nog een, tot je geen hand meer voor ogen ziet. Nu zijn er drie neergelaten, en omdat het nog altijd sneeuwt, hebben aarde en lucht dezelfde melkgrijze tint.”
Metaforen
De auteur maakt ook gebruik van geslaagde metaforen en sporadisch vind je ook wel eens een mooie alliteratie.
“De paardenhoeven klapperen hol, alternerend, op de harde grijsgeel bevroren sneeuw. De belletjes rinkelen rillend van de kou.”
Gerber is een aanrader voor wat betreft de inhoud, maar zeker ook voor wat betreft de schrijfstijl van Friederich Torberg.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
