De grenzen zijn ons vaderland
“Heb uw naasten lief is een appel aan de empathie voor vervolgde mensen en een oproep tot hulp. Remarque bood die hulp al meteen nadat de nationaalsocialisten eind januari 1933 de macht kregen. Hij stelde zijn huis open voor emigranten en steunde hen financieel. Tijdens zijn ballingschap in de USA zette hij die hulp voort.”
Deze quote is te lezen in het uitgebreide nawoord van Thomas F. Schneider waarin hij Remarques persoonlijke omstandigheden en de historische achtergrond van het verhaal toelicht.
Erich Maria Remarque (°22 juni 1898, Osnabrück-Duitsland – +25 september 1970, Locarno-Zwitserland) werd vooral bekend door Van het westelijk front geen nieuws. Hij is een van de meest gelezen Duitstalige auteurs van de twintigste eeuw. De basis voor Heb uw naasten lief is een waargebeurd verhaal. De auteur zelf ontvluchtte de waanzin van het opkomende nazisme in 1932.
Razzia
Zoals vele Joden was Ludwig Kern (eerste hoofdpersonage), een student, uit nazi-Duitsland gevlucht. Tijdens een razzia in Wenen wordt hij gearresteerd en opgesloten in afwachting van zijn veroordeling. Daar leert hij Josef Steiner (tweede hoofdpersonage) kennen. Hij was als politieke gevangen ontsnapt uit een concentratiekamp en gevlucht naar Oostenrijk.
Uitwijzingen
De vluchtelingen waren nergens welkom. Wanneer ze opgepakt werden door toedoen van spionnen en informanten werden ze kort opgesloten en daarna uitgewezen. Deze beslissing was op zijn minst hypocriet te noemen: het land waar zij naar toe moesten wilde hen ook niet. Zo ontstond er een soort pingpongspel waarin de vluchteling het balletje en de overheid het bat was. Het was een triest, vermoeiend en mensonwaardig bestaan: dagelijks op pad om te proberen de diverse grenzen ongezien te overschrijden. Zonder paspoort en zonder enig recht werden ze noodgedwongen in de illegaliteit gedreven. Ondanks hun miserie, of is het dankzij, proberen zij elkaar op te peppen met humoristische, naar sarcasme neigende opmerkingen. Zo heeft Steiner een zeer rake, sarcastische opmerking voor Kern: “Kop op kleine. Je hebt wel het geluk in de twintigste eeuw te leven – de eeuw van cultuur, vooruitgang en menselijkheid.”
Barre tijden
De gruwel van de oorlog is in ontelbare boeken reeds beschreven. Elke oorlog tast de verworven waarden en normen aan omdat er in tijden van oorlog geen normen en waarden meer zijn.
“Barre tijden. De vrede wordt in balans gehouden met kanonnen en bommenwerpers, de menselijkheid met concentratiekampen en pogroms. We leven in een omkering van alle waarden. De aanvaller is tegenwoordig de hoeder van de vrede, de geslagene en vervolgde de vredesverstoorder van de wereld. En er zijn hele volksstammen die het geloven.”
Op zoek naar zijn vader
Kern en Steiner verlaten elkaar aan de grens met Tsjecho-Slowakije. Steiner gaat terug naar Wenen en Kern gaat in Praag op zoek naar zijn vader. Daar wordt Kern verliefd op de Joodse Ruth Holland (derde hoofdpersonage), eveneens uit Duitsland gevlucht. Nadat hij zijn vader gevonden heeft reist hij Ruth na naar Wenen.
Na vele omzwervingen, grensovergangen en illegale verblijfplaatsen ontmoeten Ludwig, Jozef en Ruth elkaar weer in Parijs. Daar hopen zij werk te vinden om een enigszins menswaardig bestaan te kunnen leiden. Maar ook daar wordt de toestand er niet beter op. Steiner gaat terug naar Duitsland en Ludwig en Ruth zoeken naar mogelijkheden om aan de gruwel van de nazi’s te ontsnappen.
Ik ken het leven nog niet
Voor ontelbare vluchtelingen, zoals dat nu nog altijd is, was dit een periode die diepe, onherstelbare krassen maakte die hun verdere leven zouden tekenen, als je al het geluk had om te overleven. Toch is dit boek ook het verhaal van de drang om te leven. De moed, de kracht hebben om, ondanks voortdurend gevaar, toch nog aan een positief toekomstbeeld te denken vergt ontegensprekelijk energie, vooral psychisch.
“Ik wil niet ten gronde gaan, dacht hij terwijl in het grote vertrek de duisternis steeds dieper werd; ik wil niet ten onder gaan; het leven is woest en zoet, ik ken het nog niet, het is een melodie, een roep, een kreet over verre wouden, over onbekende horizonnen, in onbekende nachten, ik wil niet ten gronde gaan.”
Heb uw naasten lief
Erich Maria Remarque roept in dit boek op tot naastenliefde, begripvol te zijn voor mensen die hun land en hun vrijheid zijn verloren en die als vogelvrijverklaarden gedwongen worden om over deze aardkloot te zwerven.
“Laten we beginnen met het mooiste en nutteloostse woord ter wereld, zei hij met een prachtige glimlach zonder enige vorm van ironie, met het woord vrijheid – ‘la liberté’.”
Toch kan ik mij niet van de indruk ontdoen dat de auteur met zijn titel Heb uw naasten lief nog andere bedoelingen had. Natuurlijk bestaat er tussen de vluchtelingen onderling solidariteit maar tijdens het lezen gaat de opmerkzame lezer vaststellen dat er nog andere momenten van naastenliefde bestaan. Wanneer ons trio, Ludwig, Josef en Ruth de diverse grenzen oversteken ondervinden zij vaak begrip van de grenswachters die hen zelfs proberen op het juiste spoor te zetten om de kans opnieuw uitgewezen te worden kon verminderen. Dat is ook naastenliefde en begripvol handelen.
Ervaringsdeskundige Remarque
Erich Maria Remarque is een rasechte en getalenteerde verteller. Als ervaringsdeskundige staat hij natuurlijk op de eerste rij om deze gebeurtenissen in een verhaal te gieten. Zijn gedetailleerde beschrijvingen van plaatsen en gebouwen schetsen een realistisch kader waarin hij zijn hoofdpersonages plaatst. De basis voor dit boek is alleszins zeer stabiel: een waargebeurde geschiedenis. Neen, dit is geenszins een perfecte weergave van historische gebeurtenissen maar het is zeker niet storend dat hij zijn verhaal aangevuld heeft met fictie. Dat maakt dat hij de lezer onmiddellijk meeneemt op de eindeloze reis van de hoofdpersonages, meestal in minder goede omstandigheden, maar ook in aangename momenten. Remarque heeft gevoel voor humor, soms neigend naar sarcasme. Dit komt vooral tot uiting in de dialogen tussen de hoofdpersonages, maar ook in de gesprekken met toevallige passanten.
Het boek is opgedeeld in twee delen en de alleswetende verteller is aan het woord. De belangrijkste verhaallijnen (Ludwig en Josef) lopen parallel. Vaak komen echter de evenwijdige lijnen samen in een snijpunt van plaats en tijd. In het eerste deel maken we kennis met de hoofdpersonages: hun achtergronden en situatie. Het tweede deel neemt ons mee tijdens de omzwervingen van Ludwig, Josef en Ruth doorheen een droefgeestig Europa dat kreunt onder het juk van het bloeddorstige nationaalsocialisme. De hoofdstukken zijn niet overdreven lang en samen met de perspectiefwisselingen maakt dat dit boek vlot leesbaar is.
Dit is zeker geen oorlogsboek in de strikte zin van het woord. Geen sprake van gevechtsstrategie, aanvalsmomenten, generaals en officieren, … Het gaat over mensen, onschuldigen, gewone burgers die, gedwongen door de omstandigheden, alles verlaten om aan al dat waanzinnige en onzinnige geweld te ontsnappen. Hier komt Thomas F. Schneider in zijn nawoord nadrukkelijk op terug met de letterlijke woorden van de auteur:
“ Als het boek ertoe bijdraagt meer aandacht te krijgen voor deze onschuldige mensen en hun lot te verzachten, mensen die tot slachtoffers werden, dan heeft het zijn doel bereikt.”
Het doel dat de auteur wilde bereiken voor wat betreft aandacht voor deze mensen, is bereikt. Maar er is nog een lange weg te gaan voor wij volmondig en zonder schroom kunnen zeggen dat Heb uw naasten lief een wereldwijd ingeburgerd begrip zal zijn. De mens trekt zo traag zijn lessen uit het verleden voor wat dat betreft en wat misschien nog veel erger is: geschiedenis herhaalt zich, …
Heb uw naasten lief is een boek dat iedereen, waar ter wereld ook moet gelezen hebben. Het kan inderdaad helpen om de ogen te openen voor de hedendaagse onstabiele politieke en maatschappelijke situatie, de groeiende onverdraagzaamheid op het gevaar af om ons hoogste bezit te verliezen: onze vrijheid! Heb uw naasten lief is een hoogstaand meesterwerk in de wereldliteratuur.
Voor het eerst verschenen op Bazarow
