Een verboden dagboek
“Iedereen eist iets van de Russen. De regering eist dat ze vechten, de Europeanen eisen dat ze de regering omverwerpen en de Russische emigranten eisen excuses voor misdaden die ze niet hebben begaan,” aldus de Russische schrijver Alexander Snegirjov, die een dagboek bijhield tijdens het eerste anderhalf jaar van de oorlog. En dus vallen die Russen tussen wal en schip, net als het dagboek trouwens, dat voorlopig alleen nog maar in het Nederlands is verschenen.
Oorlogs dagboek
“Vlak na het begin van de oorlog besefte ik dat ik alles moest opschrijven, mijn gevoelens, wat ik meemaakte en wat mij verbaasde, shockeerde of beangstigde,” zegt de Russische, in Moskou wonende Alexander Snegirjov. “Dit was uniek, en ik moest het bewaren voor later. Op het moment dat veel Russen naar het buitenland vertrokken, besloot ik om kroniekschrijver te worden.” Snegirjov, die in 2005 op zijn vijfentwintigste de debuutprijs kreeg en tien jaar later de Russische Booker Prize voor de roman Vera, die hij zelf graag typeert als postapocalyptische romantiek, begon vorig jaar op 24 februari aan een dagboek. Zonder te oordelen beschreef hij hoe de wereld om hem heen veranderde nadat het Russische leger buurland Oekraïne was binnengevallen, en soms dacht hij daarbij aan zijn Oekraïense grootvader die de holodomor had overleefd.
Schijnheiligheid
Mensen gingen gekke dingen verkondigen, merkte hij, dat de oorlog erop gericht was de Joden een nieuwe thuis te geven in Oekraïne nadat Israël een mislukking was gebleken, dat er laboratoria bestonden waarin speciale vogels werden gekweekt die naar Rusland zouden vliegen en Russische mannen onvruchtbaar zouden maken, en zelfs dat Poetin onder een hoedje speelde met de Amerikanen en de Britten om zijn land uit elkaar te laten vallen in verschillende machteloze staatjes. Snegirjov zag hoe de sancties ingrepen in het leven van gewone mensen en hoe naar Dubai gevluchte rijkaards “Ik huil iedere dag” schreven op sociale media om even later een foto van hun hond te posten. Nee, zulke schijnheiligheid is aan hem niet besteed. Dan eert hij liever het Russisch gevoel voor humor en beschrijft hij hoe een Moskous theater omgevormd werd tot een militair rekruteringsbureau en hoe men vergeten was om de affiche van de laatste voorstelling, “Dode zielen”, van boven de ingang te verwijderen.
Armoede en kansloosheid
Maar Ik schrijf u vanuit Moskou gaat niet alleen over de oorlog. Het dagboek gaat ook over armoede en kansloosheid, en over een schrijver die weliswaar succes heeft en zowel in eigen land als in het buitenland uitgenodigd wordt om op literaire festivals te spreken, maar die nergens echt thuis kan komen. Behalve dan misschien in die datsja van zijn vader en grootvader die op zwakke fundamenten staat die dringend versterkt moeten worden. “Alles is symbolisch,” schrijft hij daarover, “De poging met het verleden in het reine te komen, de erfenis te regelen, de fouten van het verleden te herstellen in het hier en nu, met veel van mijn collega’s geëmigreerd en de toekomst in sombere nevelen gehuld.”
“Ik schrijf vaak met de hand. Dat geeft een bijzondere kwaliteit aan de tekst, er komen dan andere gedachten bij me op, en ergens werkt het ook therapeutisch,” gaat Snegirjov verder over de redenen om Ik schrijf u vanuit Moskou te schrijven. “Het was immers geen sinecure om geestelijk gezond te blijven tijdens die eerste maanden van de oorlog. Mijn dagboek hielp me daarbij. En het heeft me wellicht ook geholpen om niet cynisch te worden. We verwarren cynisme vaak met onbevreesdheid, net zoals we zeemzoeterigheid vaak met liefde verwarren. Ik heb me nooit afgewend van de vreselijke details van de oorlog. Daar heb ik het recht niet toe, en cynisme zou een soort afwenden geweest zijn.”
Heeft de oorlog de Russische samenleving gepolariseerd?
“De Russische samenleving was lang voor de oorlog al verdeeld, en dat gebeurde volstrekt moedwillig, want een verdeelde samenleving is gemakkelijker te besturen. De oorlog veranderde deze polarisatie echter in een koude burgeroorlog. In Oekraïne vermoorden mensen die vaak dezelfde taal spreken elkaar; in Rusland haten mensen die dezelfde taal spreken elkaar. Dat is de ware tragedie.”
Die tweedeling lijkt niet alleen te bestaan tussen voor- en tegenstanders van de oorlog, maar ook tussen Russische intellectuelen en gewone burgers. Het lijkt alsof ze in aparte werelden leven en dat de intellectuelen zich daar niet eens druk om maken.
“Russische intellectuelen vertonen vaak clangedrag en intellectuele arrogantie. Sommigen kennen de waarheid beter dan wie dan ook en zijn niet bereid van hun opinie af te stappen. Bevorderlijk voor de dialoog is dat natuurlijk niet. Wat de meningen van mensen uit de provincie betreft, vorig jaar sprak ik met twee haardenmakers die aan het werk waren in onze datsja op het platteland. De een was tegen de oorlog en de ander zweeg. Later vertelde de eerste dat de zoon van de tweede in het leger zat. Hij had een contract getekend en toen de oorlog begon, bleef hij in het leger, niet omdat hij wou vechten, maar omdat er geen werk was in zijn stad.
Hij heeft het voorbije jaar dus gewoon geld verdiend voor zijn gezin. Bovendien wordt er ook driftig gedreigd door de officieren: als je ontslag neemt, zorgen we ervoor dat je nooit nog een baan vindt. De man die dit allemaal vertelde voegde er nog aan toe dat hij blij was dat hij een dochter had. Mensen vechten omdat ze arm zijn en in het leger goed geld verdienen. Het is trouwens voor het eerst in de Russische geschiedenis dat gemobiliseerden een goed salaris krijgen. De burgers die naar de oorlog trekken zijn dus niet machteloos, maar wel heel arm. Stel dat ze wel machteloos of onderdrukte waren, dan zouden ze verplicht zijn om gratis te vechten.”
Neutraal blijven is voor de modale Rus dus onmogelijk?
“Neutraliteit is mogelijk bij een lichter soort conflict, maar niet bij een oorlog. Zelf probeer ik de argumenten van de verschillende partijen te begrijpen, maar dat is geen neutraliteit, dat is een soort filosofische distantie. Naar mijn mening wachten de meeste Russen op het einde van de oorlog en proberen ze in de huidige omstandigheden te overleven. De Russen lijken vandaag op een stel gijzelaars. Sommigen vechten, anderen hebben de kant van het geweld gekozen en de meerderheid wacht eenvoudigweg tot alles voorbij is. En er is de gewenning natuurlijk. Na een jaar zijn mensen alles gewend. Ik merkte zelf hoe mijn interesse in de oorlog geleidelijk aan veranderde. Momenteel is de modale Rus nog amper bezig met de oorlog. Ik hou ook nog maar zelden mijn dagboek bij. Er is apathie ontstaan.”
Ook voor westerlingen ligt neutraliteit moeilijk. Soms lijken ze wel te supporteren voor hun ‘team’
“Mensen ervaren de oorlog van anderen vaak als een spektakel. Het geeft hen een gevoel van veiligheid. Deze oorlog is om vele redenen gaande. Het is die van de oude wereld tegen de nieuwe, van de ouderen tegen de jongeren ook. Het verbaast mij dus niet dat de westerse samenleving net als bij een voetbalwedstrijd in supporters is verdeeld.”
Heeft leeftijd dan een invloed op de houding van mensen ten opzichte van de oorlog?
“De oorlog wordt vooral gesteund door de oudere generatie, mensen die zich ongemakkelijk voelden in de nieuwe samenleving, wat hoofdzakelijk mannen ouder dan vijftig zijn. Deze oorlog legt dus ook een leeftijdscrisis bloot. Maar de houding ten opzichte van de oorlog verandert stilaan. Door de ingrijpende en vaak oneerlijke sancties tegen gewone Russische burgers is hun standpunt gaan kantelen. Veel mensen die voorheen tegen de oorlog waren, beginnen over de rechtvaardigheid ervan te praten. Als we in het Westen zo gehaat worden, dan is de oorlog misschien wel terecht, denken ze.”
De Westerse sancties hebben dus een averechts effect?
“Op dit moment lijken ze op een noodzakelijk maar zinloos ritueel. Ik weet niet hoe sancties de militaire industrie en de economie beïnvloeden, maar wel dat ze de levens van veel gewone mensen, die vaak tegen de oorlog zijn, moeilijker hebben gemaakt. Iedereen eist iets van de Russen. De regering eist dat ze vechten, de Europeanen eisen dat ze de regering omverwerpen en de Russische emigranten eisen excuses voor misdaden die ze niet hebben begaan. Als je iemand van alle kanten aanvalt, is het vreemd om te denken dat hij zal veranderen. Integendeel, hij zal zich ingraven en verzetten.”
Zijn de Russen een onderdanig volk, zoals sommigen zeggen, omdat ze niet in opstand komen tegen Poetin en zijn regime?
“In het begin van de oorlog waren er veel protesten. Duizenden mensen werden gearresteerd en velen werden veroordeeld tot een jarenlange gevangenisstraf. Plaats jezelf in deze situatie en denk na over wat jij zou doen. Ik ken geen enkel land waar mensen zich in het begin van een oorlog massaal tegen de oorlog verzetten, waarna die beëindigd werd.”
Wat zegt u dan tegen westerlingen die verwachten dat de Russen in opstand komen?
“Als schrijver probeer ik mezelf altijd in de plaats te stellen van de persoon aan wie ik advies geef. Plaats jezelf in deze omstandigheden en trek dan conclusies. Europeanen hoeven zich alleen maar de autoritaire en totalitaire Europese regimes van de 20e eeuw te herinneren en ze zullen meteen weten wat er aan de hand is. Wat deden zij in Spanje of Italië?”
Veel intellectuelen verlieten Rusland na het begin van de oorlog. Waarom bleef u?
“Als u het heeft over verhuizen naar een ander land, weet u dan wel waarover u het heeft? Dat moet bijvoorbeeld ook financieel haalbaar zijn. De verdeeldheid in de Russische samenleving berust ook op klassenverschillen. Niet iedereen heeft geld om te vertrekken. En je moet het ook nog willen natuurlijk. In Europa worden auto’s van Russen in beslag genomen, de Poolse luchtvaartmaatschappij laat geen Russen meer toe in haar vliegtuigen en in Georgië verschijnt steeds vaker ‘fuck de Russen’ op de muren. Mijn vader is 88 en hij wil niet weggaan. Ik kan en wil hem niet achterlaten. Rusland is mijn thuis. Een goede vriend van me zei in de eerste maanden van de oorlog dat hij niet weg wou gaan omdat hij niet wilde toegeven aan klootzakken. Ik hoor dat in steden en dorpen waar oorlog heerst veel mensen hun huizen niet willen verlaten, en ik begrijp dat. Hoe kunnen mijn moeilijkheden hier in Moskou opwegen tegen die van hen? Vergeleken met hen woon ik in een resort.”
Wat denkt u van intellectuelen die wel zijn vertrokken?
“Veel van mijn goede vrienden zijn vertrokken. Sommigen leken zelfs blij dat er eindelijk een reden was om te vertrekken zodat ze hun oude leven achter zich konden laten. Ik begrijp hen. Mijn vrouw en ik wilden een paar weken geleden graag een klein huisfeestje houden, tot we beseften dat al onze vrienden vertrokken waren. Wat me opvalt is dat mensen de misdaden van andere landen niet zo scherp waarnemen als die van hun geboorteland. Dat maakt het leven in de emigratie gemakkelijker. Je geeft niets om hun oorlogen, hun corruptie of hun racisme, want die voelen niet als de jouwe.”
Zijn ze vertrokken uit protest of uit angst?
“Ieder had zijn redenen. Veel journalisten begrepen dat ze in de veranderde omstandigheden niet zouden kunnen werken. Sommigen walgden van de nieuwe sfeer, anderen waren bang voor een kernoorlog. Veel lgbtqi+-personen vertrokken omdat ze zich niet langer veilig voelden en er waren er ook die gewoon een nieuw leven wilden beginnen of de kans schoon zagen om carrière te maken in het buitenland. Zo had iedereen wel een handig excuus voor zichzelf. En dat blijven ze hebben. Velen die niet onmiddellijk na het uitbreken van de oorlog zijn vertrokken, vertrekken nu. En sommigen zijn van plan in de toekomst te vertrekken. Maar lang niet iedereen. Na het vertrek van de westerse bedrijven is de verdeling van hun eigendommen begon. Voor sommigen is dit een uitstekend moment om veel geld te verdienen.”
Hoe gevaarlijk is een boek als Ik schrijf u vanuit Moskou?
“Het schrijven is geen probleem. Het gevaar start pas bij het publiceren. Toen ik het plan opvatte om mijn dagboek aan een paar uitgevers te tonen besefte ik meteen dat het zo niet gepubliceerd zou kunnen worden, en dat er heel wat verduidelijking nodig zou zijn, ook qua stijl en vorm. Ik ben daar nooit aan begonnen, omdat ik al een tijdje te strijd tegen een mentale burn-out en depressie. Ik denk dat uitgevers het sowieso zullen weigeren.”
En misschien bent u ook wel bang? U beschrijft bijvoorbeeld hoe een Moskouse politicus zeven jaar gevangenisstraf kreeg omdat hij tegen de oorlog protesteerde. Een lot dat u wellicht niet met hem wil delen?
“Veel mensen zitten in de gevangenis omwille van wat ze denken. Ik probeer nog steeds te schrijven en te zeggen wat ik denk en voel. Dit is een heel bijzondere ervaring. Misschien ben ik niet zo beroemd, of heb ik nog niets crimineels gezegd of geschreven. Best mogelijk dat ik tot nu toe gewoon geluk heb gehad. Vandaag heeft het leven veel weg van een spelletje Russische roulette.”
Wat vindt u van de wereldwijde boycot van de Russische cultuur sinds het begin van de oorlog?
“Wat denkt u? Mijn Britse vertaler heeft dit dagboek vertaald, maar de uitgeverij weigert het te publiceren omdat ik in Moskou woon.”
En dat Oekraïne zijn culturele banden met Rusland ontkent door Russische boeken en muziek te verbieden en Russische beelden te slopen?
“Terwijl de Russische en de Oekraïense cultuur nochtans zeer nauw met elkaar verbonden zijn. Het onderscheid is vaak moeilijk waar te nemen. Veel Oekraïners spreken bovendien zowel Russisch als Oekraïens. Ik denk dat dit een enorm voordeel is, en dus jammer om dit op te geven. Maar ik snap natuurlijk de redenen wel. Desalniettemin vind ik die cultuurstrijd bijzonder tragisch. Hij lijkt immers al te vaak op een strijd van de Oekraïeners tegen zichzelf, net zoals je dat van de hele oorlog van Rusland tegen Oekraïne kunt zeggen. Ook dat is een oorlog van de Russen tegen zichzelf. Hij gaat over een fundamentele transformatie van een rijk, vergelijkbaar met de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog. Met dit verschil dat de relatie tussen Rusland en Oekraïne niet koloniaal is. De wieg van de Russische staten stond immers op het grondgebied van het huidige Oekraïne, vandaar ook een van de bestaansdiscussies van deze oorlog: wie is meer Russisch, Rusland of Oekraïne?”
Hebben we hier te maken met de laatste stuiptrekkingen van een gedoemd regime?
“Laat ons nog even afwachten. Voor de oorlog geloofde ik die voorspellingen, maar nu niet meer. Nu doet hij me eerder denken aan een vechtscheiding op staatsniveau.”
Waarom gelooft u dat niet meer?
“Omdat het regime muteert en zich met succes aan iedere nieuwe situatie aanpast. De eerste maanden van de oorlog waren rampzalig, volgens mij omdat die nooit als een oorlog bedoeld was. Het idee was dat Oekraïne zou bezwijken onder de dreiging van de tanks en gevechtshelikopters en daarop een Rusland-vriendelijk regime zou installeren. Ik ben er vrij zeker van dat de jongens in het Kremlin dat ook geloofden. Maar zo ging het dus niet. Het leger heeft zich sindsdien herpakt en in tegenstelling tot wat velen dachten heeft het zich de afgelopen maanden niet moeten terugtrekken. Het sluwe aan deze oorlog is dat de propagandisten hun doelstellingen veranderen en die dus gewoon doorgaat. Aanvankelijk hadden ze het over de bescherming van de Russische bevolking, maar toen er vele duizenden soldaten sneuvelden, werd het opeens een existentiële strijd met het Westen. Die wisseling van retoriek kan de oorlog nog een eeuwigheid gaande houden. Bovendien zijn steeds meer mensen gaan beseffen dat een oorlog niet alleen verliezers heeft. Ik denk dat Poetin in het begin van de oorlog vrijwel alleen beslissingen nam, maar nu heeft hij een aantal oprechte bondgenoten. Veel zakenlieden hebben zwaar ingezet op de oorlogseconomie.”
Het eventuele verdwijnen van Poetin zal van Rusland dus geen ander land maken?
“Nee, en dat terwijl Rusland snakt naar hervormingen, van het kiesstelsel, van het rechtssysteem en van de politie. We moeten dringend de corruptie aanpakken. In feite zijn het dezelfde hervormingen die tsaar Alexander II doorvoerde nadat hij de Krimoorlog had verloren. Een paar dagen geleden las ik een artikel over de hervormingen die volgens de EU nodig zijn in Oekraïne. Het lijkt erop dat Rusland hetzelfde nodig heeft. We moeten leren andere meningen te respecteren en onze positie vreedzaam te verdedigen. De belangrijkste hervormingen zullen dus in ons hoofd moeten gebeuren. Dat is niet eenvoudig, en snel gaat het ook al niet, maar tijd is de beste hervormer.”
—
Ook verschenen op De Morgen
