De ‘rusteloze zwerver’ die rust vond in Baarlo
De beelden van Shinkichi Tajiri (1923-2009) kom je overal in Nederland tegen. Denk aan de polyester witte knoop op Schiphol die als meeting point in de aankomsthal diende, de goud gepolijste bronzen knoop in Hoog Catharijne in Utrecht en de vier negen meter hoge wachters op de Maasbrug in Venlo (Ronins, een speciale Japanse naam voor Wachters die waarschuwen voor geweld, agressie en oorlog). En wat te denken van de plaats Baarlo dat ook wel ‘dorp van de knopen’ genoemd wordt. Tajiri woonde er sinds 1962 en overal kom je zijn knopen in het dorp tegen.
Grootvader
Het is honderd jaar geleden dat Tajiri werd geboren. Om hier bij stil te staan is er onder meer in het Bonnefanten in Maastricht tot en met 12 mei 2024 een tentoonstelling gewijd aan deze kunstenaar. Daarbij is een bijzondere publicatie verschenen onder de titel The restless wanderer. Het zijn Tanéa en Shakuru Tajiri, kleinzoon en -dochter van Shinkichi die de publicatie (en de tentoonstelling) verzorgd (ingericht) hebben. Ze hebben twee jaar onderzoek gedaan en dat levert een persoonlijke kijk op hun grootvader. Het is een perspectief vol warmte. Dat blijkt het meest uit het essay dat ieder van hen schreef waarin ze herinneringen aan hun opa ophalen en zich echt deel voelen van ‘de Tajiri-dynastie.’ “Ons leven is intrinsiek verbonden met de keuze die onze grootvader maakte. Wij zijn het intergenerationele product van internering en systematische onderdrukken. Een zwarte bladzijde in de Amerikaanse geschiedenis.” ”Voor ons werd het samenstellen van deze tentoonstelling een vorm van zelfonderzoek,” schrijven ze. Het boek bevat citaten, documenten en fotomateriaal. Je waant je als het ware op bezoek bij de Tajiri’s.
De titel van het boek is perfect gekozen en is ontleend aan een tekst die Tajiri in 1950 schreef. Hij voelde zich een rusteloze dwaler en als je de biografische gegevens in het boek leest snap je waarom. Zijn vader emigreerde in 1906 vanuit Japan naar de Verenigde Staten en zijn moeder in 1913. Zijn roots liggen zelfs in China en gaan helemaal terug tot aan keizer Xialoing, de 26e keizer uit de Han-dynastie in 168. Tajiri werd geboren in de wijk Watts in Los Angeles en groeide er op aan de rand van een zwarte wijk, de enige plekwaar Aziatische gezinnen een woning konden kopen. Hij wilde luchtvaartingenieur worden, maar het liep anders. Op de dag van zijn achttiende verjaardag vielen de Japanners Pearl Harbor aan. Dat zette zijn leven op zijn kop. In de Verenigde Staten werden met name de Japanners gezien als vijanden van de staat. Ze komen terecht in concentratiekampen en leefden er onder kommervolle omstandigheden. Racisme was aan de orde van de dag: het gele gevaar. Hij nam dienst in het Amerikaanse leger als een patriottisch gebaar, kwam in Italië terecht en raakte er gewond. Na de oorlog kwam hij weer thuis, maar alles was geroofd.
Op zoek naar rust
Daarop keerde hij de Verenigde Staten definitief de rug toe en begon hij verder rond te zwerven. Dat markeert het begin van het tweede deel van het boek waarin duidelijk gemaakt wordt hoe hij zijn ervaringen van 1948 artistiek verwerkt. Hij komt in Parijs terecht en krijgt les van Zadkine en Léger. De laatste toont zich weinig betrokken bij zijn leerlingen en de eerste staat niet erg open voor nieuwe technieken. En daarmee is Tajiri bezig. Hij maakt zijn eerste beelden: strijdende krijgers Warriors, Samurai en Guerriers. “Een catharsis om zich te bevrijden van de gruwelen van de oorlog.” Vanaf 1950 werkt hij met ijzer en maakt van gevonden metaal en machineonderdelen Junk-sculpturen, die alleen op foto werden vastgelegd en weer uit elkaar gehaald werden. Hij trouwt in dat jaar met Denise Martin, de nachtzuster die hem verpleegde toen hij in een ziekenhuis behandeld werd.
Via Simon Vinkenoog komt hij in contact met CoBrA en die kunstenaars bewonderden zijn experimentele aanpak. Hij exposeert in het Stedelijk bij de eerste CoBrA-expositie. Maar Tajiri zoekt rust en vindt die in Amsterdam. Inmiddels is hij samen met kunstenares Ferdi Janssen. Ze krijgen twee kinderen en in 1962 verhuist het gezien naar kasteel Scheres in Baarlo. “In het kasteel creëerden ze een eigen wereld voor zichzelf. Zowel Tajiri als Ferdi werken er dag en nacht. Ferdi maakt er haar beroemde Hortisculpturen, die ze in 1968 exposeert in het Stedelijk. Een jaar later verongelukt Ferdi en komt Suzanne van der Capellen in beeld om het gezin ‘op de rit’ te houden. Tajiri werkt door tot aan zijn dood.
Zentuin
De auteurs zoomen ze in op Tajiri’s complexe identiteit. Hij werd uiteindelijk Nederlander, maar bleef toch Amerikaans staatsburger om kritisch te kunnen blijven reflecteren op zijn geboorteland. Hij bleef sterk verbonden met zijn Japanse roots. Familie, familietradities en voorouders bleven voor hem belangrijk. Het samoerai-erfgoed en het zenboeddhisme waren een inspiratiebron (het resulteerde in de zentuin in het CoBrA-museum; gebaseerd op de haiku, een dichtvorm die geassocieerd wordt met de leer van het zenboeddhisme). Het boek nodigt ook uit om na te denken en met elkaar in gesprek te gaan over actuele thema’s als migratie en ballingschap. Het gaat erom anderen te ontmoeten, herkenning en erkenning. De auteurs vertellen hoe drie generaties Tajiri die bij elkaar woonden in het kasteel met elkaar samenleefden. “Elke generatie droeg zijn wijsheid over. Wij groeiden op in een omgeving waarin we onze creativiteit zonder beperkingen konden verkennen,” schrijft Shakura. Hij was trots dat een beeld dat hij op zesjarige leeftijd maakte van Centafoam door Tajiri in brons gegoten werd. Shinkichi vond het namelijk mooi.
En dan die knoop
Wat zou het mooi zijn als het plan dat er ooit was om in kasteel Scheres een Tajiricentrum te stichten (er was destijds geen interesse en geld) toch nog gerealiseerd zouden worden. Dat zou een eerbetoon zijn aan een groot kunstenaar en een inspiratiebron voor velen kunnen zijn. Dat zou mooi passen bij de betekenis van de knoop. Die staat voor verbondenheid, harmonie enerzijds en anderzijds voor de worsteling om een moeilijke situatie te ‘ontwarren’. Maar het staat ook voor de spankracht. Het past allemaal op Tajiri.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
De tentoonstelling Shinkichi Tajiri – The Restless Wanderer is tot 12 mij te zien in het Bonnefantenmuseum in Maastricht. Kijk hier voor meer informatie.
