Onbekende aspecten van de Duitse bezetting
Het boek Oorlogsrecht gaat over Duitse maatregelen gedurende de oorlog die sindsdien van kracht zijn gebleven. De eerste hoofdstukken schetsen het algemene historische kader tijdens en na de Tweede Wereldoorlog in relatie tot ons land. Na de bevrijding werd er een commissie bezettingsrecht ingesteld die als taak had om de genomen Duitse maatregelen in kaart te brengen. Men was hier tot 1955 mee bezig en pas in 1971 werden de laatste maatregelen duidelijk.
De vraag voor het promotie onderzoek waarop dit boek is gebaseerd, was: “welke algemeen verbindende bezettingsmaatregelen van de centrale overheid hebben in de jaren daarna een plaats gekregen in de Nederlandse samenleving, en welke blijvende betekenis voor de naoorlogs samenleving is daaraan toe te kennen? (p. 10).”
Dat is na ruim 75 jaar een ándere toon dan die van de minister van justitie in 1946 die de installatie van de commissie bezettingsrecht afsloot met de wens: “Moge dan het visioen van een, van vreemde smetten bevrijd en gereinigd rechtsbestel, dat veilig rust op onvervalscht Nederlandsche rechtsbeginselen en rechtsnormen, en dat door een vrij volk met eerbied wordt aanvaard, u een voortdurende aanmoediging zijn Uw veeleischende taak te volbrengen (p. 72 – 73).”
800 maatregelen
Het meeste Nederlandse recht is tijdens de bezetting in stand gebleven; met name het staats- en administratief recht ondergingen de nodige veranderingen. In totaal zijn er zo’n 800 maatregelen genomen, verdeeld over de diverse departementen waaronder zij ressorteren.
Na de inleidende hoofdstukken volgen in Oorlogsrecht hoofdstukken die aan de Nederlandse departementen zijn gewijd. Deze worden steeds eerst in hun historische ontwikkeling sinds de Franse bezetting geschetst en daarna worden belangrijke veranderingen benoemd die in de Franse tijd en daarna hebben plaatsgevonden. De maatregelen die door de Duitse bezetters zijn genomen, overigens wel in samenwerking met Nederlandse ambtenaren, worden in deze hoofdstukken beschreven. Ook heeft het boek twee fotokaternen.
Hieronder volgt een aantal van die maatregelen die mij zijn opgevallen.
Justitie
Hier vindt een reorganisatie van de politie plaats. Rauter streeft naar een uniformering en centralisatie van de politie en daarom komt er één soort rijks- en één soort gemeentepolitie in de grotere plaatsen van ons land.
De reclassering wordt ook landelijk opgezet.
Er komt een gemeentelijke herindeling. Vlieland en Terschelling worden van Noord-Holland en Utrecht aan Friesland toegewezen. De Noordoostpolder wordt drooggemalen en krijgt een afzonderlijk bestuur.
De Midden Europese tijd wordt voor Nederland ingevoerd.
Financiën
Het belastingstelsel wordt hervormd met als doel een hogere opbrengst. Er vindt ook meer differentiatie plaats die rekening houdt met diverse groepen en de lagere inkomens ontziet. Ook komt er winstbelasting.
Onderwijs, kunsten en wetenschappen
Het vak lichamelijke opvoeding krijgt een vaste plaats in het onderwijs. Ook sport en zwemonderwijs krijgen meer aandacht. Er komt wetgeving voor de bescherming van vogels en natuur. Monumentenzorg wordt wettelijk geregeld.
Handel, nijverheid en scheepvaart
De zondagsrust voor winkels wordt wettelijk verplicht. Hier benoemt Van Setten kort de ideologische achtergrond: Joodse winkels waren voorheen op zondag geopend maar dat is door deze regeling niet meer mogelijk.
Sociale zaken
De wet voor de ziekenfondsen komt tot stand waardoor er een verplichte werknemersverzekering komt voor medische zorg en de kosten van een begrafenis. De schoolarts wordt ingevoerd. Kraamhulp geldt voortaan ook voor ongehuwde moeders. Deze maatregel zorgt bij invoering voor de nodige en van alle maatregelen ook voor de meeste commotie. Het zegt veel over de toenmalige samenleving.
Angst
Gedurende de periode van mei 1940 tot het najaar van 1943 zijn deze en vele andere maatregelen tot stand gekomen. Het boek Oorlogswinst belicht een aspect van de Tweede Wereldoorlog waar de meeste mensen die niet ergens professioneel bij betrokken zijn waarschijnlijk geen weet van hebben.
Belangrijk is ook de opmerking die van Setten aan het eind maakt: “Zonder het goed functionerende Nederlandse overheidsapparaat zou het bezettingsregime weinig van blijvende waarde hebben opgeleverd” (p. 447). Deze opmerking is om meerdere redenen interessant en zou ook het onderwerp van studie kunnen zijn. Het roept vragen op als: werkten de Nederlandse ambtenaren mee uit angst voor hun eigen positie of zagen zij het nut van deze maatregelen in óf waren zij de Duitsers welgezind?
Gert Jan van Setten is historicus en was werkzaam als docent geschiedenis en staatsrecht. Hij promoveerde in september 2023 aan de VU op het onderzoek naar bezettingsmaatregelen van de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog die sindsdien zijn gebleven in Oorlogswinst.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
