Een variant op Frankenstein
Yorgos Lanthimos verfilmde onlangs Poor things, van mijn held Alasdair Gray. Meteen nadat ik die film had gekeken las ik ook het boek. Die film vond ik niet onaardig, al vond ik The favourite en The lobster wel klassen beter. Maar het boek is intrigerender, verrassender, creatiever, maffer, rijker en vooral anarchistischer dan Lanthimos’ film.
Poor things, dat speelt in het Glasgow van de late 19e eeuw, is een soort feministische en anarchistische Frankenstein-variant, waarin ene Bella Baxter na naar zelfmoord tot leven gewekt wordt door de geslaagde implantatie van haar eigen nog ongeboren kind in haar brein. Zodat ze paradoxaal genoeg haar eigen moeder is en haar eigen kind. Bovendien is ze fysiek veel ouder en volwassener dan mentaal, en heeft ze geen enkele herinnering meer aan haar leven voor de zelfmoord. Daarnaast is haar taal zeer gebroken, vooral in het begin van de roman, en heeft ze ook geen enkele kennis van de conventies die het gedrag bepalen van ‘normale’ welopgevoede mensen. Ze is immers heel haar opvoeding en achtergrond vergeten. Tijd, ruimte, logica, moraal, emoties: al dat soort dingen zeggen haar niks, althans niet hetzelfde als dat het ‘normale’ mensen zegt. Alles in haar binnenwereld en buitenwereld is voor haar dus nog ongedefinieerd, onbekend en onontdekt. Ook de chirurgisch arts die haar tot leven wekte, Godwin Baxter (door Bella consequent “God” genoemd), is allesbehalve conventioneel: hij heeft de uiterlijke kenmerken van een monster, en hij heeft bovendien zeer excentrieke, hoogst controversiële, en zelfs ronduit illegale idealen over hoe dolzinnige wetenschappelijke experimenten de wereld kunnen verbeteren. “The universe keeps nothing essential from us- it is all present, all gift. God is the universe plus mind”, zo redeneert hij optimistisch. Voorts begrijpt hij niets van “God’s displeasure when Adam and Eve chose to know good and evil- chose to be Godlike. That should have been his proudest hour”. En precies dat “proudest hour” hoopt hij met Bella juist wel te beleven: zij is zijn creatie, zijn schepping, maar hij hoopt dat zij zich op volkomen eigen wijzen ontplooit, op volslagen unieke wijze haar eigen werkelijkheid ontdekt en creëert, en zich van alle conventies en geboden vrijvecht. “I am sure there was no word for freedom before slavery was invented”, zo zegt een van de meest cynische personages in het boek. Godwin hoopt echter dat Bella ultieme vormen van vrijheid zal gaan ontdekken die zich totaal loszingen van ons al te conventionele en al te slaafse begrip van vrijheid. Ook van de geboden en verwachtingen van haar schepper Godwin Baxter, ook van de banden die haar aan hem binden. Hoe pijnlijk hij het ook vindt om haar te verliezen.
Een vrije en anarchistische zoektocht
Gedurende grote delen van de roman volgen we hoe Bella inderdaad op totaal eigen vrije wijze de wereld ontdekt. Hoe ze zich eerst verlooft met Archibald McCandless, bij wie zij, vooral ook door haar buitengewoonheid, een “delight too great to be borne” opwekt. Hoe zij vervolgens, volkomen impulsief en vrij als ze is, zich laat schaken door de advocaat en “man van de wereld” Wedderburn, die zij dan vervolgens fysiek en mentaal geheel en al uitput, door haar volgens Wedderburn ronduit satanische ongewoonheid en onvoorspelbaarheid. Hoe zij op wereldreis allerlei exotische landen aandoet, hoe zij via buitenissige wereldbeschouwelijke dialogen de wereld op haar volstrekt eigen wijze ontdekt, en hoe zij uiteindelijk volkomen opgewekt en blijmoedig kiest voor een bestaan als prostituee in Parijs. Waarmee ze haar eigen seksualiteit ontdekt, en deze ontplooit op manieren die vanuit conventionele optiek totaal erotomaan zijn, zeker in het preutse en hypocriete Victoriaanse tijdperk van toen. En ze krijgt daar tot haar grote plezier nog geld voor ook! Volkomen libertijns dus, die Bella Baxter. Maar tegelijk ook tot op het utopische af zoekend naar vrijheid voor zichzelf en voor iedereen. En dus naar nu nog totaal onbekende vormen van bevrijding die alle onderdrukking en ongelijkheid zouden opheffen, naar nieuwe en revolutionaire samenlevingsvormen waar zelfs de meest radicale communisten of anarchisten volslagen paf bij zouden staan. Een van de vele personages denkt dat Bella “enjoyed life” als een “rational pleasure in an existence untainted by guilt and the fear of death”, omdat zij het juk van conventies en onderdrukkende gewoonten heeft afgeworpen, of dat juk zelfs helemaal is vergeten. En Bella zoekt inderdaad precies dit soort totale vrijheid en vreugde, voor zichzelf maar ook voor haar medemensen.
Het manuscript van Archibald McCandless
Die volkomen vrije en anarchistische zoektocht leidt tot bijzonder verrassende en vermakelijke avonturen, vol met onvoorspelbare wendingen. En de vorm en stijl van Poor things zijn al even avontuurlijk en anarchistisch, vol van anti-conventionele vrijheidsdrang. Het boek dat we lezen is, zo wordt ons verteld, een manuscript van Archibald McCandless, de man met wie Bella Baxter uiteindelijk trouwt. Maar in de inleiding worden meteen al twijfels geuit aan de authenticiteit van dit manuscript, terwijl het manuscript zelf voor een groot deel bestaat uit twee lange brieven: een van Wedderburn, een van Bella Baxter zelf. In beide gevallen voorgelezen of soms op korzelige wijze in eigen woorden samengevat door Godwin Baxter. Die brieven zijn allebei in heel eigen stijl geschreven, vanuit een onbetrouwbaar perspectief, dat nog onbetrouwbaarder wordt door het eigen wispelturige perspectief dat Godwin Baxter eraan toevoegt. Beide brieven hangen bovendien van de maffe grappen en parodistische passages aan elkaar. Meerduidigheid, anarchie en ongrijpbaarheid vieren dus hoogtij. Dat, en vooral de volkomen barokke wendingen die de verhalen steeds nemen, maakt dat de roman alle conventies die voor ‘normale’ romans gelden aan zijn laars lapt. Wat nog wordt versterkt door Grays vaak anarchistisch-bizarre humor, en door de vele – overigens prachtige, maar altijd onverwachte- illustraties die hij voor dit boek heeft getekend. Zodat de stijl en vorm van “Poor things” helemaal spetteren van anarchistische vrijheidsdrang en van het door niets geknechte schrijfplezier. Wat op aanstekelijke wijze recht doet aan de anti-conventionele zoektochten en avonturen van Bella Baxter, en aan haar momenten van ongeremde vreugde.
Een brief van Victoria McCandles
Bovendien, Alasdair Gray doet er nog een schepje bovenop. Na het (fictieve) manuscript van Archibald McCandless volgt namelijk nog een lange, in de inhoudsopgave niet aangekondigde brief van Victoria McCandless aan haar kleindochter. Een brief van Bella Baxter dus, lang na haar huwelijk met de (inmiddels overleden) Archibald McCandless. In die brief herroept en corrigeert zij het hele verhaal van Archibald McCandless – en dus haar eigen geschiedenis- op diverse essentiële punten. Alsof zij haar eigen geschiedenis wil bevrijden van McCandless al te conventionele, misschien ook al te burgermannelijke blik. Daarnaast benadrukt zij dat Archibalds manuscript nog te slaafs de Victoriaanse stijlkenmerken volgde, en nog te veel de geest ademde van Mary Shelley (schrijfster van Frankenstein) en haar tijdgenoten. Archibald McCandless was dus niet anarchistisch en vrij genoeg om de anarchistische vrijheidsdrang van Bella helemaal recht te doen, zegt Bella (Victoria) achteraf in haar brief. Met die brief haalt Gray dus een groot deel van zijn eigen roman onderuit, en dat vond ik hilarisch. En ook stimulerend, want het maakt deze roman nog ongrijpbaarder en veelvormiger dan hij al was. Bovendien, na die brief wordt de lezer ook nog eens vergast op de volkomen maffe “Notes critical and historical”, zogenaamd van Alasdair Gray zelf, die al het voorgaande opnieuw op losse schroeven zetten. Dat doet Gray wel vaker: ook in zijn meesterwerk Lanark toept hij zichzelf op vergelijkbare manieren steeds over, en bereikt hij steeds weer nieuwe overtreffende trappen van anarchistische mafheid. Maar ik werd er ook nu weer heel vrolijk van.
Veelvormig, bevrijdend en anachistisch
Tegelijk echter is die brief van Victoria (Bella) ook schrijnend en ontroerend, omdat we daarin tussen de regels door merken dat zij blijft zoeken naar anarchistische en welhaast utopische bevrijding, maar deze niet vindt. Hoe radicaal on-conformistisch zij ook is. Bovendien, in de “Notes critical and historical” wordt die zoektocht op andere manieren weer opnieuw opgepakt, maar ook dan zonder definitief einde. Zodat ik sterk het gevoel kreeg dat Bella (Victoria) een van de “poor things” uit de titel is, niet alleen omdat zij ooit tot zelfmoord werd gedreven, maar vooral ook omdat zelfs zij nooit alle onderdrukkende jukken definitief afwerpt. En omdat ook zij geen oplossingen weet voor alle onrecht en ongelijkheid in de wereld, net zo min als wij, en daar soms ook ongeremd om treurt. Toch werd ik daar niet somber van: ultieme anarchistische vrijheid lijkt mij eerder een onblusbaar brandend verlangen dan een tastbaar en bereikbaar doel, en een happy end van het type “nu is Bella helemaal vrij en gelukkig” was vermoedelijk juist als storend naïef en simplistisch ervaren. Het is bovendien inspirerend dat de zoektocht naar anarchistische vrijheid bij Gray alsmaar door blijft gaan, ondanks alle teleurstellingen, in allerlei verschillende stijlen en op diverse heel verschillende manieren. Wat in elk geval leidt tot een heerlijk veelvormig, bevrijdend en anarchistisch boek. Een boek bovendien dat sterk appelleerde aan de sluimerende vrijheidsdrang in mijn eigen ingeslapen burgermannenhoofd.
Kortom, na de film las ik het boek met veel plezier. En voor iedereen die Poor things van Lanthimos zag of nog wil gaan zien heb ik een tip: lees vooral ook Poor things van Alasdair Gray!
—
Ook verschenen op Hebban
