‘Nothing in common’ of toch een duo?
Mensen zijn kenniszoekende en zinzoekende wezens; een combinatie van homo sapiens en homo religiosus. De twee fenomenen verhouden zich tot elkaar als wederzijds aantrekkend, afstotend en remmend; dan wel voedend, uitdagend en transformerend. Wetenschap heeft zich sinds de zeventiende eeuw geseculariseerd. Maar wetenschap heeft vooral ook religie geseculariseerd door haar productie van feiten. Die wetenschappelijke feiten kwamen steeds meer haaks te staan op Bijbelse interpretaties. Daarmee kwam de vraag naar de zin van het leven voor velen los te staan van de vraag naar God. Het ‘numaals’ en niet het hiernamaals krijgt alle aandacht.
Mythen over het bovenaardse
Toen het jagersbestaan overging in het sedentaire landbouwbestaan ontwikkelden mensen andere reflectieve en levensbeschouwelijke vragen dan die eerder pasten bij de waan van het jagen en verzamelen. Welke goddelijke hand bevindt zich achter het leven in ons oord, wat geeft ons spiritualiteit en inspiratie? Deze ‘zware’, betekenis gevende vragen over zin en de bedoeling van het leven komen tot uiting in mythen die mensen ontwikkelden in elke cultuur. Mythen zijn beschrijvend en verklarend. Ze laten een cultuur stollen; “zo was het, is het en zo moet het blijven’” Mythen beantwoorden zingevingsvragen maar bevatten ook waarden en normatieve aanwijzingen voor het alledaagse bestaan.
Dit is een antropologische visie. Ook andere wetenschappen hebben daar weer vanuit andere perspectieven andere inzichten aan toegevoegd. Volgens de neurologische opvatting is de mens vatbaar voor zingevende levensvragen omdat wij in onze hersenen een ‘Godspot’ hebben. Een sociologische benadering legt de nadruk op het functioneren van religie als bindmiddel. De kritische theorie in de sociale wetenschappen onderzoekt religie als machtsmiddel in handen van machthebbers. En er zijn ook kritische benaderingen in de theologie. Harry Kuitert schreef dat religie niet is gebaseerd op waarheid. Alles wat over God gezegd wordt (over Boven), is van de mens zelf (van beneden) afkomstig. Veel studies zijn verschenen over samenleving, wetenschap en religie. Daarom is het uitdagend dat de Vlaamse moraalfilosoof Patrick Loobuyck Wetenschap & religie; een spannend duo daaraan toevoegt.
Turbulenties
Loobuyck bespreekt in Wetenschap & religie; een spannend duo de posities die wetenschap en religie ten opzicht van elkaar innemen. Uiteraard met de vele turbulenties die zich daarbij voordeden. Die historische beschrijvingen (o.a. de effecten van de boekdrukkunst en het humanisme; de reformatie, het Galileiproces) geven diepgang aan zijn studie ter attentie van die posities. Die drie posities zijn de conflicterende ‘battlefields’, de los van elkaar staande ‘nothing in common’ en de naar integratie strevende ‘togetherness’ op basis van dialoog. Heel positief dat Loobuyck ook aandacht besteedt aan de Islam met de worsteling die ook daar speelde in de loop van de eeuwen. Hij bespreekt o.a. de opponenten Al-Ghazali die het begrip causaliteit ontkent. Terwijl Averroës het primaat voor het zoeken naar waarheid legt bij de rede en de filosofie. Dus niet bij de letterlijke lezing van de Koran.
De posities evolueerden bij de totstandkoming van nieuwe wetenschappelijke natuurwetten. Zo was er de deïstische visie dat het Opperwezen niet alleen het wonder van de natuur heeft gecreëerd maar ook de natuurwetten. Voltaire omarmde deze zienswijze van de natuurlijke religie van de rede; “Als God niet bestond, moest hij worden uitgevonden. Maar de hele natuur roept ons toe dat hij bestaat”. Maar het werd steeds lastiger om te geloven in Gods wonderen. Zo spreekt Spinoza over God maar doelt op begrip ‘goddelijk’ als hij spreekt over de natuur. Het is niet zo dat Loobuyck aan de wetenschap de eindoverwinning toekent t.o.v. religie. De analyserende, verklarende, controlerende, rationaliserende en manipulerende wetenschap heeft het wereldbeeld gemechaniseerd. Wetenschap onttovert de wereld, volgens de socioloog Max Weber. Maar wetenschap is niet in staat een inspirerende bron te zijn voor de zinzoekende, morele, liefhebbende, spelende, genietende; de hopende, waarderende, intrinsiek gemotiveerde of gelovige mens. Beide fenomenen hebben dus hun limiet in reikwijdte. Of, zoals de Vlaamse natuurkundige en filosoof Bodifée zegt: wetenschap spreekt over de oorsprong van het bestaan, religie over de bestemming. Die twee levensvormen en taalspelen moeten elkaars terreinen niet overlappen of de eigen spelregels aan de ander opleggen.
Natuur en samenleving
Loobuyck duidt zijn studie Wetenschap & religie aan als een spannend duo. Neigt het woord duo toch niet teveel naar samen aan elkaar verbonden zijn, zoals bijvoorbeeld bij musici? Hebben wetenschap en religie nog iets met elkaar in deze tijd of moet je concluderen dat zij ‘nothing in common’ hebben? Dat duidt erop dat ieder een eigen speelveld bestrijkt en als zelfstandig fenomeen doordacht kan worden. Sterker nog, als een van beide aan het speelveld van de ander komt schieten we in het conflictmodel. Dat is mogelijk de worsteling die auteur en uitgever hebben gehad over een geschikt beeld op de voorkant van het boek. Dat is nu een weegschaal met wetenschap en religie in evenwicht. Maar Lobuyck stelt aan het einde van de studie: “De relatie tussen wetenschap en religie valt dan ook niet met een beeld of model samen te vatten”.
Patrick Loobuyck heeft met Wetenschap & religie; een spannend duo een aantrekkelijk overzicht gepresenteerd. Een namen- en woordregister ontbreekt helaas en belemmert het gericht terugzoeken. De studie kan waardevol zijn voor studenten theologie, wetenschapshistorie, godsdienstfilosofie, -antropologie en -sociologie. Ook leent dit boek zich uitstekend voor discussies waar mensen de interactie tussen wetenschap en religie (en andere levenssferen) willen bespreken. Bijvoorbeeld toegespitst op ons ecologisch systeem en de hele biosfeer vanuit de drie posities. Een citaat van Charles Taylor uit Een seculiere tijd kan daarbij voor (enige) togetherness zorgen tussen wetenschap en religie.
“In de poging ons leven of de natuur onder controle te brengen hebben we veel van wat daarin diep van waarde is vernietigd. We zijn blind geworden voor het belang van evenwicht dat kan worden verstoord door instrumentele rationaliteit, maar dat daardoor niet kan worden gecreëerd. Ons leefmilieu wordt uitsluitend opgevat in termen van menselijke doeleinden die het kan dienen”.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
