Portret van een gedreven architect
Jaap Bakema was een beeldbepalende architect die leefde van 1914 – 1981. Hij had “… een grootse missie voor het Nederland van de wederopbouwperiode, met idealen voor een democratische, open samenleving, voorbij de verzuiling van de jaren vijftig,” aldus Dirk van de Heuvel, universitair hoofddocent Architectuur aan de TU in Delft.
Het boek Totale ruimte is het verhaal van zijn leven dat uitvoerig en met gevoel voor sfeer wordt.
Jannette Jansen wijdt in dit boek veel woorden aan haar zoektocht om te ontdekken wie de mens Jaap Bakema was, in welke tijd hij leefde, waar hij mee bezig was en welke politieke en maatschappelijke idealen hij koesterde. Die aandacht gaat ten koste van de vele projecten die achter in het boek worden genoemd maar waarover je in een aantal gevallen best iets meer had willen horen. De keuze van de auteur is echter om achter de gebouwen naar de mens als architect te kijken en die is zeker geslaagd te noemen.
Annette Jansen wil in dit boek niet zozeer de architect en zijn werk maar de méns Jaap Bakema leren kennen. Wat dreef en inspireerde hem, zoals bijvoorbeeld een Indiase theosoof? In dit boek maken we een reis in de tijd en zo komen we dichter bij de periode dat Jaap Bakema leefde en ontmoeten we mensen die hem hebben gekend.
Het boek opent in de proloog met een impressie van het bombardement van Rotterdam, dat iconisch is geworden voor alle steden die oorlogsschade hebben geleden en na de bevrijding voor de opgave van herstel stonden. Rotterdam was hierin vooruitstrevend en gaf reeds op 18 mei 1940 opdracht aan de stadsarchitect om een plan voor wederopbouw te maken.
De mens achter de architect
Jaap Bakema groeide op in een arbeiderswijk in Groningen en had interesse in het Nieuwe Bouwen, waaraan namen als Gerrit Rietveld en Piet Elling zijn verbonden; met name Le Corbusier inspireerde hem. Jaap Bakema voelde zich aangesproken door hun visie: “Elke ware schepping … verandert het inzicht, de eisen en de behoeften van de tijd en … moet dus een plaats veroveren in plaats van te beantwoorden aan de geldende eisen” (p. 30).
Vernieuwende, grensverleggende architectuur dus, waarin mensen door architectuur hun omgeving met nieuwe ogen ervaren zoals Jaap Bakema dat verwoordde: “Het zich verwonderen over ruimte is een noodzakelijk deel van het mensengeluk” (p. 57).
Het gaat hem om de invloed van maat, licht, materiaal, kleur, geluid en beweging in een ruimte.
Na de oorlog wordt Jaap Bakema architect bij Dienst Volkshuisvesting van de gemeente Rotterdam en in 1946 schrijft hij de studie “De stad der toekomst, de toekomst der stad”. In 1948 wordt hij partner bij een architectenbureau.
Jaap Bakema wordt in zijn werk duidelijk gedreven door een visie en deze komt in het boek ook goed naar voren zoals hier waar Bakema betrokken is bij de ontwikkeling van Nagele in de NOP: “Als jonge architecten voelen wij de noodzaak om de nieuwe architectuur te zien als levensuiting van mensen, die met hun kunstenaarschap niet alleen in behoeften willen voorzien, maar ook nieuwe behoeften opwekken… aan sociale rechtvaardigheid, vrijheid, samenwerking… drie begrippen die voor ons een duidelijke bepaling zijn van de democratische levensbeschouwing” (p. 169).
In 1964 wordt hij buitengewoon hoogleraar Bouwkunde aan de TU in Delft.
Projecten
Het boek staat stil bij het plan van Jaap Bakema voor een woonwijk in Eindhoven waarin hij de balans zoekt tussen individuele vrijheid en sociale gelijkheid in de wijze van huizenbouw en de variaties die er binnen een basistype bestaan.
Achter in het boek staat een lange lijst van projecten waaraan Jaap Bakema heeft gewerkt zoals bijvoorbeeld de woonwijken Bilgaard en Lekkummerend in Leeuwarden en de “Bakemabuurt”in de wijk Geuzenveld in Amsterdam.
In Arnhem ontwierp hij het ING gebouw dat nu verbouwd is tot appartementencomplex, in Ede is het raadhuis van zijn hand, in Maastricht tekende hij het voormalige Bonnefanten museum en in Amsterdam het voormalige kantoorgebouw voor Het Parool en Trouw. Verder diverse vakantieparken. In Hilversum ontwierp hij het gebouw voor de Wereldomroep, in Delft het auditorium voor de TU, in Rotterdam de Lijnbaan en in Scheveningen maakte hij de stedenbouwkundige herinrichting.
Al deze architectuur staat niet centraal in dit boek want het gaat om de architect en nog specifieker de méns Jaap Bakema. De architectuur is in Totale ruimte – die wellicht een architectonische focus suggereert – datgene wat aan de visie van deze architect ontspruit.
Het boek Totale ruimte heeft twee fotokaternen. Annette Jansen was adviseur voor de wederopbouw buiten Europa.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
