Intrigerende plotloze roman waarin alles essayistisch wordt onderzocht
Teju Coles fameuze Open City vond ik een regelrechte sensatie. Ik ken maar weinig romans met een hoofdpersoon die zo open en zonder systeem naar de wereld kijkt, op zo’n aanstekelijk pluralistische wijze, en die al zijn zintuigen zo ontvankelijk openspert voor alles in die wereld. Zodat zijn wereldbeeld zich elke dag meerdere keren opnieuw vormt, op een voor hem en de lezer verrassende wijze. Ook Coles essaybundels Known and strange things en Black paper vond ik uitermate inspirerend: allereerst door de enorme veelheid van totaal verschillende intrigerende onderwerpen en invalshoeken, maar vooral ook door de volkomen open blik waarmee Teju Cole al die onderwerpen en invalshoeken van alle mogelijke kanten onderzoekt. Niet als een denker die zich doelgericht van A naar B begeeft, maar als een flaneur die zich vol verwondering laat verrassen door alles op zijn geïmproviseerde pad. Niet als een schrijver die de werkelijkheid in eenduidige definities wil vatten of fixeren, maar als een essayist die alle verborgen mogelijkheden wil exploreren en aftasten in al hun grillige rijkdom en onverwachte pluriformiteit. Teju Cole is ook zelf een flaneur langs het mogelijke en nog ongedefinieerde, net als de hoofdpersoon van Open City. En die hoofdpersoon huldigt nadrukkelijk een essayistische benadering van de werkelijkheid, net als Teju Cole zelf.
Vreugde
Teju Cole’s nieuwe roman Tremor (Nederlands: Trilling) doet, tot mijn vreugde, sterk denken aan Open City en aan de boven genoemde essaybundels. De hoofdpersoon, Tunde, is – net als Teju Cole zelf- een Amerikaanse Nigeriaan die zeer geschoold is in westerse en niet- westerse kunst en literatuur. Hij reist de hele wereld over om zijn geest te verrijken, en om nieuwe indrukken te verzamelen en te beproeven. Hij is dus een regelrechte kosmopoliet, en gezegend met een ongelofelijk wendbare geest. Een geest die moeiteloos meandert van Bach naar oude Nigeriaanse mythen, van aardbevingen in Haïti naar rampen in Kyoto, van onbekende en onorthodoxe schilderkunst naar de volgens hem zo geheimzinnige en ongrijpbare kunst van de fotografie, van rouw over stervende vrienden en ander persoonlijk verlies naar de vaak niet erkende schoonheden van Afrikaanse rituelen en kunstvormen, van de dominantie van westers en ‘wit’ denken in universiteiten en musea naar de gemarginaliseerde en geanonimiseerde geestelijke rijdommen van niet- westerse culturen, van gedempt verdriet over ongrijpbare breuken in de liefde naar sfeerimpressies vol van ongrijpbare liefdesvervoering,… Ook heeft hij veel briljants en origineels te zeggen over hoe anonieme en massaal stervende slaven worden afgebeeld in een schilderij van Turner, en hoe hun verhaal vele jaren later alsnog verteld wordt in de poëtische droomtaal van de mij totaal onbekende dichteres Marlene NoubeSe Philip. Maar wel in een uiterst gefragmenteerde en elliptische stijl, omdat dit onvertelbaar vreselijke verhaal “can only be told by not being told”. En zo meandert ’tremor’ naar nog veel meer intrigerende thema’s en onderwerpen. Elke keer op heel verrassende en onvoorspelbare wijze.
Essayistisch
De roman is door al die meanderende bewegingen wel behoorlijk ongrijpbaar en plotloos. Logisch, want een grijpbare plot past niet bij een essayistische flaneur als Tunde. De roman is bovendien veelstemmig en veelvormig. Vaak wordt Tunde als van buitenaf gevolgd, in zijn ongelofelijk genuanceerde enerzijds- anderzijds overpeinzingen over zijn altijd weer vreemde ervaringen. Maar soms is hij ook zelf aan het woord, op een beschouwende en alles essayistisch beproevende manier. Bij Tundes bezoek aan Lagos, zijn geboortestad, hebben we echter ineens te maken met een heel ander en vooral nog veel pluriformer perspectief: allerlei verschillende inwoners van Lagos vertellen ons over hun dynamische levens in die ongrijpbaar turbulente stad, en samen zorgen die verhalen voor een enorm chaotische kakafonie. Wat ongetwijfeld naadloos aansluit op hoe Tunde Lagos ervaart: als een chaotische veelheid van gefragmenteerde verhalen en stemmen. En zo zijn er nog meer onverwachte stijlwisselingen en perspectiefwisselingen in deze roman. Niet iedereen zal daarvan houden, zoals ook niet iedereen zal houden van de vele meanderende denkbewegingen die zo kenmerkend zijn voor Tremor. Maar ik hou daar juist heel erg van, omdat dit alles zo mooi past bij Coles essayistische kijk op de dingen, bij zijn door geen enkel systeem geknechte blik, en bij zijn voortdurend improviserende geest die altijd helemaal open staat voor het onverwachte.
Bach
Een van de naar mijn smaak mooiste passages in Tremor gaat dan ook over over improvisatie en de intensiteit van waarneming die daarmee gepaard gaat. In die passage worden bovendien heel fraaie en originele dingen gezegd over de muziek van Bach. “In those days, you were interested in the way Bach’s written scores showed evidence of having originated in improvisation. You described it as “embodiment”: the multifocal sensitivity an animal would have in a forest but also the alertness and contained intensity of a hunter in a different part of the same forest. Bach was not merely arranging notes, you said to Tunde at the time. He was conveying a living and intentional search, the presence of which could most deeply be felt in his solo works. A listener could follow this movement like a tracker, from one phrase to another, from one argument to another, a listener could inhabit this present tense no matter how festive or solemn the music got”. Ook wordt in dat verband gesproken over “a spirit of discovery that invited the piano to reveal its secrets to you in real time”.
Jager
En ook nog het volgende: “embodiment was not only the animal in the forest and the tracker following that animal but also the forest as a self- aware system, attentive to the rustle of its own leaves, the shifting colors, the air, the water, the panoptic view of many moving parts, the interactions of light and shade. Collective listening, you called it”. Uit de muziek van de improviserende Bach zou dus een ongekende sensitiviteit opstijgen: de intense sensitiviteit van een voor alle signalen gevoelig dier in een bos; de minstens zo intense sensitiviteit van de jager die de sporen van dat dier poogt te volgen….. En ja, zelfs de sensitiviteit van het bos ZELF, voor al zijn EIGEN schakeringen van kleur en geluid en zijn EIGEN subtiele interacties van schaduw en licht….. Vooral de laatstgenoemde sensitiviteit is nauwelijks voorstelbaar voor rationele westerlingen als u en ik. Niettemin nodigt Teju Cole ons uit om ons een dergelijke sensitiviteit TOCH te proberen voor te stellen. En om bij het luisteren naar Bach IETS van deze sensitiviteit in onszelf naar boven te halen. Of iets van deze improvisator: juist door te improviseren, en niet een van te voren vastliggende route van A naar B te volgen, kon Bach immers de “embodiment” zijn van deze zo alomvattende sensitiviteit. En Cole lijkt ons uit te nodigen om op vergelijkbare wijze improviserend in de wereld te staan, en daarmee onze eigen sensitiviteit maximaal te openen. In elk geval bij het luisteren naar Bach. Zodat we als Bach-luisteraars nog enigszins in de buurt komen van de “spirit of discovery” die Bachs muziek kenmerkt, en voor het intens- attente “collective listening” dat hij van ons vraagt. En dus naar Bach te luisteren met dezelfde pluriforme aandacht als van een bos dat naar zichzelf kijkt en luistert.
Spotify
Ik ben geen muziekkenner, maar wel een grote Bachliefhebber. Toch kwam niets van wat hierboven staat mij bekend voor. Maar ik vond het wel enorm inspirerend om meteen via Spotify te gaan luisteren naar de in Tremor bloemrijk geprezen uitvoeringen van Bachs solowerken: de celloconcerten in de uitvoering van Anner Bijlsma, de vioolconcerten zoals uitgevoerd door Hilary Hahn, de Goldbergvariaties zoals gespeeld door Chen Pi- hsien, de fluitconcerten met Jean- Pierre Rampal. Ik luisterde naar die muziek, herlas tegelijk bovenstaande passages uit Tremor, en had pret als een kleuter. Iets in Teju Coles formuleringen deed mij dus anders naar Bach luisteren dan eerst, zodat ik er nog intenser van genoot. Ook al beproeven zijn formuleringen mijn brein nog steeds tot het uiterste. En precies die beproeving is volgens mij een belangrijk thema in Tremor. Niet voor niets staan daar zinnen in als : “[K]nowledge is a scale and somewhere on that scale is an awareness of unapprehended complexity, the knowledge that there is much that one does not know”. Of ook: “[T]he present is infinite, always infinite, from the point of view of all we cannot yet know”. Ja, Tunde is zeer geleerd, en is zelfs verzot op diepgravende universitaire kennis: “He likes that there are people who have stared into the immense complexity of the Andromeda galaxy or of C. elegans or Sanskrit or geometry and have made it communicate with the immense complexity of their own brains”. Maar daarbij gaat het hem om “a more- ness he loves”. Want: “He does not value expertise per se, as usually understood, but something related to it: the superlative in all places and in all cultures […]”. Het gaat hem dus juist niet om hooggeleerde expertise die de complexiteit van de wereld reduceert, of om universitaire kennis die alles herleidt tot definieerbare kennisobjecten, maar om doorwrochte expertise die ons extra alert maakt op de complexiteit die ons omringt en op het vele dat wij niet weten.
Overschot
Termen als ‘more- ness’ en ‘superlative’ lijken mij te duiden op een onbevattelijk ’teveel’: op een overschot aan complexiteit dat Tunde niet kan bevatten, maar dat hem juist door die onbevattelijkheid wel enorm fascineert. En alle onnavolgbare passages hierboven over de “sensitivity” en “spirit of discovery” en “collective listening” bij Bach zijn dan volgens mij voorbeelden van die “more- ness”. Temeer omdat hij deze sensitiviteit iets later lijkt te vergelijken met de sensitiviteit van Pius Mau Piailug, een in 2010 gestorven Micronesiër die zonder navigatiemiddelen hele wereldzeeën kon bevaren in een eenvoudige zeilboot. Want hij was gevoelig voor “the movements of the stars by night, the position of the sun by day, the behaviour of oceangoing birds, the color of the water and of the undersides of clouds, the taste of fish, the swelling of the waves. […] All this information gathered up by the alert navigator and subtly interpreted made the ocean a friendly and readable book. [….] People like him show that a deeper intimacy with nature is possible and that this intimacy does not have to rely on the obliterative arrogance of Western culture”. Iets wat voor westerse platschedels zoals ik volkomen onvoorstelbaar is. Net als het idee van een bos dat sensitief is voor alle schakeringen van geluid en kleur in dat bos zelf. Net als de gedachte dat sommige werken van Bach precies die sensitiviteit belichamen, en om een onvoorstelbaar soort “collective listening” vragen. Dit soort noties zijn te veel voor mijn arme westerse breintje, en maken mij dus nog eens attent op de vele gapende lacunes in mijn kennis van de wereld. En op hoeveel niet- geëxploreerde onbekende facetten de wereld bevat. Facetten waar Teju Cole en zijn hoofdpersoon Tunde bovengemiddeld gevoelig voor zijn, door hun pluralistische open blik en hun essayistische wijze van denken.
Protest
Tremor is vol scherp protest over alles wat door het witte westerse denken wordt verdrukt en veronachtzaamt. Dat protest is eloquent en informatief: ik weet nu veel beter hoe weinig ik weet van andere culturen, en ook hoe jammer dat is. Naast een protest is Tremor echter vooral een aanstekelijke demonstratie van de alles explorerende open blik. En daarmee een appel om ook zelf opener naar de wereld te kijken, met een extra scherpe “awareness of unapprehended complexity”, en met “the knowledge that there is much that one does not know”. Mij beviel dat uitstekend. Ik hoop dus dat Teju Cole mij nog veel vaker inspireert met dit aanstekelijke appel.
—
Ook verschenen op Hebban
