Glorieuze, overdonderende debuutroman
Wanneer de roman begint, bevinden we ons op het fictieve Preshute College in Wiltshire, tijdens het begin van de Eerste Wereldoorlog. Dat de auteur van dit magistrale debuut, Alice Winn, zelf op kostschool Marlborough heeft gezeten, en dat ze eerder filmscenario’s schreef, heeft er ongetwijfeld aan bijgedragen dat het leven op een Britse kostschool uitzonderlijk levendig en filmisch in beeld wordt gebracht. Winn centreert het verhaal rond een vriendengroepje met in het middelpunt de flegmatische, populaire Sidney Ellwood en diens geheime liefde Henry Gaunt. Het verdient aanbeveling om tijdens het lezen van die eerste hoofdstukken de namen van de verschillende jongens in het hoofd te prenten, want wanneer ze later in de roman bij bosjes tegelijk sneuvelen, is het te midden van de harde oorlogsgruwel nog moeilijk om uit het geheugen op te diepen wie precies wie was, in die redelijk zorgeloze eerste hoofdstukken. Relatief zorgeloos, want de oorlog die aan de horizon gloort lijkt nog aanlokkelijk, iets dat als een heroïsch avontuur op hen ligt te wachten. Tergender is de constante spanning tussen Gaunt en Ellwood, waarvan alleen de lezer weet dat die wederzijds is. Dat is meteen het kunststukje dat Winn uitvoert en dat altijd werkt: als lezer wil je niet anders dan dat die twee hun gevoelens voor elkaar niet langer ontlopen maar omarmen. Homoseksualiteit is dan nog bij wet verboden, en wordt gezien als een verwerpelijke afwijking, wat niet wegneemt dat meerdere jongens zich er alsnog aan overgeven. Iedereen weet dat er “iets” gaande is tussen Ellwood en een oudere, eveneens populaire leerling, maar zolang het een spelletje is en geen echte liefde, wordt dat tamelijk gewoon gevonden; wat aangenaam tijdverdrijf. Henry Gaunt valt wat buiten het groepje dat zich rondom de populaire, knappe, romantische dichter Ellwood gevormd heeft. Henri is half Duits, een boom van een vent, en bovendien nogal stug. Via het uitdelen van klappen heeft hij de pestkoppen van zich af leren te houden. Hij is bovendien een pacifist, die niets heroïsch in de oorlog ziet, maar ervan droomt om oud-Grieks te gaan studeren in Oxford. Het stemt dan ook vrij moedeloos dat uitgerekend Gaunt als eerste genoodzaakt is om zich te melden aan het front, daartoe gedwongen door zijn Aristocratisch-Pruisische moeder die de familiereputatie onbesmet wenst te houden.
Dankzij het tussen Gaunt en Ellwood wisselende perspectief hebben ze dan al iets van een komisch, onafscheidelijk duo à la Bert en Ernie gekregen: de norse Gaunt, die zijn gevoelens voor Ellwood met man en macht poogt te beheersen, en de vrolijke, dichterlijke Ellwood die als een speelse puppy dan weer kwispelend naderbij springt en dan weer met de staart tussen de pootjes terugdeinst. Wanneer Gaunt vertrekt, weet geen van beiden iets van de verlangens van de ander.
Bloedstollend spannende ontsnappingsscene
Wanneer Ellwood het front bereikt is Gaunt al zwaar getraumatiseerd. Hij lijdt aan nachtmerries en gooit zich vol met whisky. Toch weet Ellwood in de rustpauze die ze op een landgoed doorbrengen eindelijk tot Gaunt door te dringen, via Tennyson. Die omfloerste manier om zich uit te spreken, die Gaunt onbeantwoord laat, komt tot een schrijnend hoogtepunt vlak voordat een oude kostschoolvete oplaait en een oud-schoolgenoot zich wreekt door hen op een overbodige en gevaarlijke missie te sturen (ook op waarheid gebaseerd). Die scène maakt dat je je even realiseert dat deze kostschooljongens nog geen achttien zijn; het zijn puberjongens die in een levensgevaarlijke en zinloze oorlog bij bosjes sneuvelen. Hier scheiden hun wegen zich, met Ellwood die doorvecht als een gevoelloze marionet, in de veronderstelling dat Gaunt dood is, en Gaunt die, gered door zijn Duits, in een krijgsgevangenkamp terechtkomt. Het deel dat zich daar afspeelt en de vele verijdelde ontsnappingspogingen, zijn bijna nog meeslepender dan die aan het front, waar je je maar beter niet aan personages kunt gaan hechten. Na een werkelijk bloedstollend spannende ontsnappingsscène begrijp je waarom de filmrechten voor dit boek ogenblikkelijk verkocht zijn; je hoort de opzwepende soundtrack al op de achtergrond.
Er sneuvelen zoveel geliefde personages dat tot het einde toe alles mogelijk lijkt in deze roman. Winn laat je van personages houden en hen even later even gemakkelijk aan flarden schieten. Ze trekt verschillende taalregisters open door niet alleen te wisselen tussen perspectieven, maar ook (tussen poëzie, brieven en berichten uit de schoolkrant, de ‘In Memoriams.’ Dat maakt de oorspronkelijke titel aangrijpender dan Door het grote vuur, ook omdat In Memoriam verwijst naar In Memoriam A.H.H., een gedicht van Tennyson dat in de roman een belangrijke rol speelt. Alle verwijzingen naar Tennyson, Sassoon, en ook de Grieken werken een bijzondere honger naar poëzie in de hand. Je begrijpt onmiddellijk de frustratie van de krijgsgevangenen die niets anders dan telkens opnieuw Adam Bede te lezen krijgen. Het schrijnende tekort aan woorden voor alle gruwel en ontgoocheling, voor het verbodene maar niettemin rechtmatige, wordt door Winn met al het mogelijke vuur ingevuld. Daarom is Door het grote vuur ook geen slecht gekozen titel; het vuur kan zowel voor de oorlog staan als voor de liefde.
Het onvermogen van de taal
De rol van taal, met name de ontoereikendheid ervan, wordt door Winn op meerdere niveaus uitgespeeld. Ten eerste is er het onvermogen van de jongens om hun gevoelens onder woorden te brengen, en ten tweede de begrenzing van taal om de oorlog daadwerkelijk te beschrijven. Een van de taken die Gaunt als officier aan het front krijgt is het censureren van brieven aan het thuisfront en ervoor te zorgen dat er niets van de grote ontgoocheling en afschuw doorsijpelt in de brieven. Soldaten beschrijven de mooie lucht, niet de aan gort gereten mannen om hen heen. Winn doet dat wel, uiterst filmisch en gedetailleerd, zodat je als lezer af en toe even een golf misselijkheid moet onderdrukken. Ze voegt zich moeiteloos in het rijtje van klassieke, niets ontziende romans over de Eerste Wereldoorlog, zoals Van het westelijk front niets nieuws van Erich Maria Remarque en Een lange, lange weg van Sebastian Barry. Of denk aan Robert Graves en Vera Brittain.
Veel anekdotes in Door het grote vuur zijn gebaseerd op ware gebeurtenissen, en daarom verdient het eveneens aanbeveling om eerst de bronnenlijst door te nemen, zodat bepaalde scènes nog meer beklijven. Zo maakte ze gebruik van de laatste woorden van Saki (het pseudoniem van de auteur H.H. Munro), die als sergeant in het Britse leger een mede soldaat sommeerde om een sigaret uit te maken waarvan de smeulende punt hen kon verraden. Helaas was hij daarbij net een seconde te laat. Bij het dagelijkse repareren van het prikkeldraad sneuvelen soldaten bij het minste geluidje. Later zal Ellwood zich over het schrijven van de In Memoriams ontfermen, en voor elke soldaat een heldhaftige, eerzame dood bij elkaar fabuleren die weinig met de werkelijkheid van doen heeft, om hun eer en die van hun familie hoog te houden. Zo komen de leugenachtigheid van de oorlog en het grote contrast met de smerige, harteloze en brute werkelijkheid extra hard aan.
Gaunt sust de paniekaanvallen van Ellwood door in het oud-Grieks tegen hem te murmelen, Ellwood maakt zijn gevoelens kenbaar via de woorden van Tennyson, in een prachtige scène.
”Een droom, maar wat is mijn verhaal?
Een kind dat huilt bang in de nacht
Een kind dat zo naar vreugde smacht
En slechts kan krijten, zonder taal.””So runs my dream, but what am I?
An infant crying in the night
An infant crying for the light
And with no language but a cry”Daarna probeert hij het nogmaals in de woorden van Shakespeare en Keats, maar Gaunt laat deze citaten in zijn schijndood onbeantwoord. Zal Gaunt weten te ontsnappen, zal het hem lukken Ellwood heelhuids terug te vinden en zijn liefdesverklaring eindelijk te beantwoorden?
Wat mij betreft was dit de meest indrukwekkende roman die het afgelopen jaar in vertaling verschenen is. Hij won dan ook terecht the Waterstones book of the year award. Wat een prestatie van Winn, om de oorlog zo wreed en meedogenloos, en haar personages met zoveel liefde, kleur, karakter, humor en grilligheid neer te zetten. Als ik kon, zou ik het tien sterren geven.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
