De geschiedenis is dichterbij dan je denkt
Zena’s arena van Pim Wiersinga (1954; in 1992 genomineerd voor de AKO-Literatuurprijs) is een overweldigende historische roman die je meesleurt in het leven in het Romeinse rijk van de vijfde eeuw na Christus. In vele opzichten is het een roman die je lang bijblijft. De compositie is doordacht, de personages zijn levensecht, de taal past bij die van de vijfde eeuw, maar vooral is er de parallel met deze tijd. En is dat laatste niet wat geschiedenis doet? Je ontrafelt door je erin te verdiepen allerlei mechanismen die ook in deze tijd spelen en je snapt welke gevolgen die kunnen hebben. Wiersinga neemt je mee in dat verleden, gaat in op politieke en maatschappelijke ontwikkelingen, besteedt aandacht aan godsdienst, filosofie, kunst en wetenschap. Hij stimuleert je historisch denken door subtiel, organisch zijn verhaal te vertellen. Wiersinga plaatst je in de vijfde eeuw. Je ervaart het alsof je er zelf bij bent.
Veranderende wereld
Het is de mens die de wereld maakt, verandert. Kernthema in Zena’s arena is de veranderende wereld en hoe de mens zich daartoe verhoudt. De wereld verandert en ook Zena verandert. Zij gaat in die wereld op zoek naar wie ze eigenlijk is en wil zijn.
Wiersinga verdeelt het verhaal in drie grote delen, drie steden die ‘kantelen’ in de tijd: Cyrene, Alexandrië en Memphis. Zena, het hoofdpersonage, woont in het begin van het verhaal in Cyrene. In de oudheid, tot 365, was dit een belangrijke Griekse stad, gelegen in het huidige Libië. In 365 werd de stad namelijk getroffen door een aardbeving en een bijbehorende tsunami. Cyrene vergleed tot een stad vol ruïnes, vergane glorie. Zena heeft het niet makkelijk, heeft te lijden gehad van incest van haar halfbroers en haar moeder is ziek. De positie van de vrouw in Cyrene is er een van ondergeschikt zijn. Zena is slim, pakt snel dingen op, maar zit vast in de wereld om haar heen. Ze wordt niet gewaardeerd door degenen die het voor het zeggen hebben. Ze heeft zelfs gezondigd “door gegeten te hebben van de boom der kennis.” Ze ondervindt veel steun van haar bejaarde stief-oma Agaue, die haar leert wat in het leven echt belangrijk is: vrijheid en geloof in jezelf. De vijfde eeuw is een tijd van de strijd om de macht en ook het Christusgeloof krijgt de overhand en is staatsgodsdienst geworden: “Er werd te weinig gelachen en het leven werd steeds grauwer.” De tijd van vreedzaam samenleven is voorbij. Er is vijandschap tussen de Joden en de Grieken. Joden worden Godmoordenaars genoemd. Het is handig om je te bekeren tot het christendom.
Alles draait om de macht van enkelingen. Er vindt een clash plaats tussen behoud en vooruitgang. “Geld is sterker dan trots.” “Zoals beken in zee uitmonden, waar meer water is, zo stroomt geld naar meer geld, nooit naar minder geld.” […] “Als de wet een wapen wordt dan is wetteloosheid onvermijdelijk.” Lees dit met de ogen van nu! Na de dood van haar moeder, die zich weigert te laten bekeren tot Christen en de plundering van het landgoed van haar beschermheer, vertrekt Zena naar Alexandrië.
Alexandrië en Memphis
In Alexandrië leert Zena Claudianus kennen, de laatste der klassieke dichters én Hypatia. Hypatia was Grieks wiskundige, filosofe en astronome. Zij wordt wel de eerste vrouwelijke wiskundige genoemd. Ze leefde in Alexandrië en had een eigen school. Daar onderwees ze de leer van Plato, Aristoteles en andere filosofen. Het ging haar om teksten te begrijpen en het leven te organiseren naar de deugden die ze onderwezen. Zena wordt er steractrice in het theater en leert er haar grote liefde kennen (subtiel is daarbij de verwijzing naar een dichtbundel van Sappho). Ook Alexandrië is een stad in transitie. Het Jezusgeloof is er leidend en de patriarchen moeten niets van de toneelvoorstellingen waaraan Zena meedoet hebben en ook hier worden bevolkingsgroepen tegen elkaar opgezet. In maart 415 leidde een politiek-religieus conflict tot de moord op Hypatia. Het toneelgezelschap waar ze deel van uitmaakt valt daardoor uiteen en Zena vindt een toevlucht in Memphis, de oude hoofdstad van Egypte. Memphis was overvleugeld door Alexandrië, maar bleef wel een belangrijke stad. Daar in de ‘filosofische tuin’ komt Zena tot inzicht.
Rijk en gelaagd
Wiersinga heeft de periode waarover hij schrijft compleet geïncorporeerd. Op verbluffende wijze heeft hij dat verwerkt in fictie, gebaseerd op feiten. Als lezer word je in deze toch wel complexe roman aan het werk gezet. Er zitten zoveel verwijzingen in de tekst dat het je soms duizelt, maar de kracht van het verhaal is dat je je ook zelf gaat verdiepen in die tijd en de personen die er belangrijk in waren. Zo maar een voorbeeld. Zena krijgt op het sterfbed van haar moeder een rol van De Rerum Natura van dichter filosoof Lucretius. Van Aguae krijgt ze de andere vijf rollen. Ze wil ze vertalen om zo dichter bij zichzelf en de waarheid te komen. Lucretius vertelt in zes boeken de verschijningsvormen van de natuur en hun ontstaan. Hij was omstreden door Romeinen én christenen. De Romeinse staatsinrichting steunde namelijk op religie. Als je iets fout deed werd je gestraft door de goden. En bij christenen was iets dergelijks aan de hand. Volgens Lucretius moest men niet bang zijn voor de god(en). Terloops schrijft Wiersinga dat Zena vernoemd is naar Zenobia, koningin van Palmyra. Zij was een vrouw van buitengewone schoonheid die er in slaagde Egypte te veroveren. En wat doet Zena met haar talenten: iedereen in vervoering brengen.
Allerlei wetenschappelijke, maatschappelijke, ethische en filosofische vragen komen aan de orde: of de aarde rond is en of hij rond de zon draait of omgekeerd, wiskundige (“kent de natuur punten en rechte lijnen”) en filosofische vragen/uitspraken (wat is vergeving en kan elke wandaad vergeven worden?), christelijke waarden die ook Griekse waarden blijken te zijn (‘wie door het noodlot alles kwijt is, voor rampspoed vluchtte en op deze kust als smekeling aanspoelt, verdient een vorstelijk onthaal en tevens onze hulp”), zei Nausikaä tegen Odysseus nadat hij schipbreuk leed). Dit is een mooie verwijzing naar hoe wij in deze tijd met vluchtelingen omgaan. De superioriteit van de elite ten opzichte van ‘het gewone volk’ komt regelmatig terug, de verstikkende macht van het geld. En dan kom je zo’n prachtig passage tegen als deze over bankiers in Athene ten tijde van Perikles en Socrates. Dat waren slaven “Slaven kon je namelijk geselen als ze over de schreef gingen, vrije burgers niet.” Zena’s arena is een actueel boek!
Taal
Je kunt in de structuur van het boek ook de opbouw van een klassieke tragedie herkennen. Logisch want Zena beleeft haar finest hour als actrice in een tragedie. Regelmatig komt er een epeisodion aan de orde: een stemmingsinleiding, een introductie van de personages, ontwikkeling van de handeling, de grote crisis waarbij het hoofdpersonage alles moet geven om wat haar belemmert te overwinnen, de ommekeer en de ontknoping. In elk epeisodion laat Wiersinga de taal zingen. Alsof je Vergilius of Odysseus (soms met dezelfde beeldspraken zoals ‘de ommuring van je tanden’) hoort. Het woord arena in de titel verwijst naar de ‘zanderige’ bodem, waar wedstrijden, gevechten of circusvoorstellingen gehouden worden. En met dat alles is Zena constant bezig.
Dompel je onder in de wereld van Zena en geniet van de taal en de bijzondere roman van Wiersinga. De historie is dichterbij dan je denkt.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
