Zwijgen of ???
Zwijgen zweeg gezwegen is de titel van de debuutroman van Johnny Laporte (1952). Hij draagt zijn roman op aan de eerste generatie Indische Nederlanders. Laportes eigenlijke naam is John Rijken en hij is vooral bekend als gitarist bij onder meer de Oscar Benton Blues Band en Barrelhouse. Hij werd in Indonesië geboren en kwam met zijn familie in 1958 naar Nederland. De liefde voor Nederlands-Indië zit diep en heeft een mooie plek in de roman. De sfeer van het landschap, de geuren van het eten, de verwijzingen naar de taal. Laporte beschrijft het met liefde.
De roman opent sterk. “Daar stonden ze dan met zijn drieën voor het grote ijzeren hek, waarachter een gigantische villa stond, statig en compleet met pilaren.[…] Ze wilden het terrein betreden, maar het grote kettingslot hield hen tegen.” We schrijven Wassenaar, december 1945. Anna Broekhuis is met haar zoon Joachim en kindermeisje Fietje uit Sumatra gevlucht. Ze reisden met de Ms Oranje naar Nederland. Aan boord heeft Joachim al vijf dagen niet gesproken. De familie Broekhuis was schathemelrijk geworden door de rubberonderneming die ze in Nederlands-Indië hadden. Vader Theodoor was de enige nazaat van het geslacht Broeckhuys. Net na de Tweede Wereldoorlog is in Nederlands-Indië een bloedige onafhankelijkheidsstrijd uitgebroken: de bersiap. Alles wat refereert aan Nederland is in gevaar. Theodoor is omgekomen en ook Swasti, het vijftienjarige vriendinnetje van de zestienjarige Joachim, is doodgeschoten. Het gezin moet vluchten. De Nederlandse staat heeft de rubberonderneming overgenomen en aan de familie Broekhuis moest een pand dat paste bij hun status in Nederland aangeboden worden. En toevallig stond in Wassenaar een grote villa, ooit hoofdkwartier van de nazi’s, leeg. Dat hek en dat slot markeren een nieuwe periode in hun leven. Wat er achter het gesloten hek ligt is symbolisch voor het ongewisse dat de toekomst brengt. Overigens komt het symbool van een gesloten hek/deur nog terug in het verhaal om weer een overgang naar een nieuwe levensfase in te luiden.
Tekenen van onheil
Moeder Anna maakt van de grote villa een opvanghuis voor repatrianten, Liefelijk Indië genaamd. Joachim ziet het als zijn opdracht voor Fietje en Anna te zorgen. Ze worden een drie-eenheid. Joachim heeft het moeilijk, maar weet er zich doorheen te slaan en redt een jongen, Ronnie,van de verdrinkingsdood. Zij worden boezemvrienden. Dan arriveren er drie kisten met spullen uit Nederlands-Indië. In een ervan blijken wajangpoppen zonder hoofd te zitten. En over de rand van een kist hangt een lok van zwart haar. Tekenen van onheil, van het kwaad en het begin van een verhaal vol spanning.
Laporte heeft zijn roman in drie episodes opgedeeld. In de eerste episode volgen we Anna, Fietje en Joachim in Nederland. Nederland is zo anders dan het kleurrijke Nederlands-Indië. “Ze waren in een kleurloze wereld gearriveerd waar zeer waarschijnlijke sombere mensen huisden.” Ondertussen krijgen we zicht op wat hen in Indië is overkomen, ervaren we de bureaucratie in Nederland waar de “indo’s” vreemd aangekeken worden (ze zien er anders uit, kennen andere gebruiken, hun eten is anders), de geringe empathie die ze ontvangen, hun slechte huisvesting. Nederland is begonnen aan de opbouw na de Tweede Wereldoorlog en ‘heeft wel wat anders aan zijn hoofd’ dan het opvangen van mensen die van ver komen. Meteen zie je hier een link naar hoe wij tegenwoordig met vluchtelingen omgaan. In de tweede episode gaat het over de levensfase waarin je eigen keuzes maakt voor de toekomst en in het laatste deel komen vooral de gevolgen van die keuzes naar voren en hoe je leven daardoor totaal kan veranderen.
Keuzes maken
Joachim wordt op school al verliefd op de betoverende Charlotte met wie hij in 1952 trouwt. Charlotte zwijgt over haar verleden en Joachim kan maar niet vergeten wat er met zijn vader en zijn vriendinnetje is gebeurd in Indië. Er wordt gezwegen. Anna en Fietje gaan terug naar Sumatra, vanwege heimwee. Fietje begint er een weeshuis en Anna probeert daar het leven weer op te pikken en wordt verliefd. Joachim werkt zich op tot notaris.
Het centrale thema in het verhaal is zwijgen. Kun je dat zwijgen doorbreken? Op een gegeven moment wil je weten wat er gebeurd is, wil je antwoorden op de vragen rondom je identiteit. Laporte gaat in fictie, maar met een onmiskenbare worteling in de werkelijkheid, op zoek naar die antwoorden. Misschien zou je het boek wel therapeutisch kunnen noemen.
Familie of misdaad?
Aanvankelijk denk je het om de familiegeschiedenis van de familie Broekhuis gaat. Maar dan kantelt het verhaal, wordt het verhaal spannend en gaat zelfs de maffia met zijn omerta (zwijgen!) een rol spelen. Er ontwikkelt zich een bloedstollend verhaal waarin het gaat om overspel, liefde, verlies en verdriet, onwrikbare vriendschap, jaloezie, ontkenning, een buitenechtelijk kind, witte en zwarte goena goena, de stille kracht, moord, de zwakke punten van iedereen, priesters met hun zwakheden, macht afpersing, kisten met geld. De verhaallijnen buitelen over elkaar heen. Ieder personage blijkt zijn eigen verzwegen verhaal te hebben.
Laporte zet een wervelend verhaal neer in een meer dan dynamische stijl, waarin humor nooit ver weg is. Zo komt er een punkmeisje in voor: “Stond zij op dan klonk het net of je een bestekla opentrok.” De roman bevat ook tal van referenties aan het leven van de auteur. Zo kwam hij ook met de Ms Oranje naar Nederland en voelde zich aanvankelijk ontheemd, losgerukt van zijn roots. Het gezin had het nodige meegemaakt in Indië door de bersiap, de politionele acties. Zijn vader stierf in Nederland al na twee jaar. Muziek speelt zijdelings een rol, maar deze passage is er een van grote schoonheid: “Om de zoveel weken spraken ze af om bij elkaar te zijn…het a de spanning rond de afspraakjes waar het om ging. De hunkering, het uitstellen van…dat gaf die zelzame spanning. De kunst van het weglaten, net als in de jazz…Mile (Davis) ontdekte en beheerste die kunst door spaarzame tonen te gebruiken in plaats van oeverloze riedels – in plaats van een snelle wip op de achterbank van de auto.”
Laat je meevoeren in een gelaagd, zinderend verhaal met een diepere laag. Laporte spreekt en zwijgt allerminst.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
