Staande blijven in een maatschappij vol geweld, José Eduardo Agualusa schetst het leven in Angola
[Recensie] De Angolees-Portugese schrijver José Eduardo Agualusa laat in Regentijd zien hoe in de gewelddadige Angolese samenleving heldendom een vorm van domheid is.
Regentijd is inmiddels, als ik goed geteld heb, het zevende boek van de Angolees-Portugese auteur José Eduardo Agualusa dat in het Nederlands verschijnt. Zo hebben we in de afgelopen jaren zicht gekregen op het oeuvre van één van de meest vooraanstaande stemmen uit het Portugese taalgebied, een van de weinigen die zich duidelijk losmaken uit de slagschaduw van de twee giganten van de recente Portugeestalige literatuur: António Lobo Antunes en José Saramago.
Regentijd is al een wat ouder werk van Agualusa. Het dateert van 1996, en is wat minder gepolijst dan latere titels zoals Handelaar in verledens en Een algemene theorie van het vergeten. Maar wel bieden die latere boektitels interessante sleutels tot deze zeer compacte en tegelijkertijd panoramische, dichtbevolkte roman, die weliswaar het één en ander van het concentratievermogen van de lezer vergt, maar hem ook ruimschoots voor zijn moeite beloont. Want om in het leven verder te kunnen gaan zien de personages uit deze prachtig vertelde, maar zeer pessimistische roman zich regelmatig gedwongen om hun verleden te achter zich laten.
Burgeroorlog
Het fragmentarisch vertelde verhaal speelt zich af in de jaren voor en na de onafhankelijkheid van Angola, waar sedert 1960 drie concurrerende bevrijdingsbewegingen streden voor de onafhankelijkheid. Toen Portugal zich van zijn koloniën ontdeed, greep de door de Sovjet-Unie en Cuba gesteunde MPLA de macht en barstte in Angola een moorddadige burgeroorlog los, die tot 2002 duurde.
Om het vege lijf te redden wisselen Agualusa’s personages regelmatig van loyaliteit. Het is voor hen de enige manier om staande te blijven in een gewelddadige maatschappij, taai en met een aanpassingsvermogen op en over de grens van principeloosheid. Heldendom is in hun omstandigheden een vorm van domheid, en vasthouden aan één identiteit is in deze ongewisse wereld een luxe die bijna niemand zich kan permitteren. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de wederwaardigheden van de Portugese kolonel Aristides Lobo d’Africa, die met een eg de hoofden van ingegraven opstandelingen laat afrijden, vervolgens bij de opstandelingen in een helse gevangenschap belandt, maar op zijn oude dag eindigt als verkoper van papegaaien en andere tropische vogels in Lissabon.
“‘Ik heb een vennootschap met Ángel Martinez”, legde hij uit. “Hij ritselt de vogels in Afrika, ik verkoop ze hier en we delen de winst. Het is een mooi handeltje.” Aardige oude man (meent de verteller). Alsof hij nooit iets anders had gedaan dan papegaaien verkopen.”’
Niet te serieus
De levens van al deze personages eindigen zonder illusies: de dichteres Lídia do Carmo Ferreira, die echt bestaan heeft en leefde van 1928 tot haar mysterieuze verdwijning in 1992, en wier leven in de roman door de verteller in grote lijnen gevolgd wordt, zegt het aan het eind van haar leven zo: “Praktischer dan doodgaan is nooit geleefd hebben.” In een gedicht schreef ze: “Hoop is als vuur dat smeult. Ze doven het en denken dat het uit is, maar het smeult slechts.” Later nuanceert ze dit: “Ik weet nu meer dan toen, nu weet ik dat er precies hetzelfde gebeurt met wanhoop. Je moet mij niet te serieus nemen. Het hart van oude mensen is een bitter mineraal.” En de oma van de verteller raadt hem aan: “Ga weg, jongen. Dit land gaat nergens naartoe.” Zelf heeft zij daar de kracht niet meer toe: “Ik ben als het savannegras, ik draag geen vrucht en draag geen schaduw. Dat is iets goeds in dit land. Niemand ziet ons!” Niemand, behalve José Eduardo Agualusa – die met zijn sombere, maar ook door humor verlichte roman een monumentje oprichtte voor al degenen die door het geweld in Angola vermalen werden.
—
Eerder verschenen in Trouw
