Vormgeving van verdriet bij afscheid
[Recensie] Afscheid nemen van overledenen is de laatste tientallen jaren sterk in beweging. De veranderingen in deze bijeenkomsten houden min of meer gelijke tred met geestelijke veranderingen in onze samenleving. Kort – en daarmee misschien ietwat ongenuanceerd – gezegd: naarmate de kerken kleiner worden en niet meer in staat zijn om mensen aan zich te binden, gaan mensen bij het laatste afscheid steeds vaker hun eigen weg. Vorm en inhoud hebben daarom tegenwoordig vooral een persoonlijk karakter dat niet aan de religieuze traditie is gebonden. Mensen halen uitgebreid herinneringen op aan de overledene, vertellen zelf verhalen en geven vaak met elkaar het afscheid vorm. Ze hebben behoefte aan sfeer met licht, bloemen en muziek.
Het typisch kerkelijke karakter is minder of helemaal niet meer aanwezig. Men heeft er geen boodschap aan, geen binding mee. Predikant en pastoor worden dan ook minder bij uitvaarten betrokken. Uitvaartsprekers en ritueelbegeleiders nemen hun rol dan over. “De ritueelbegeleider verstaat de kunst om op basis van het leven, dat de nabestaanden gedeeld hebben met de overledene, te komen tot een karakterisering van de relatie van de nabestaanden en de overledene” (p. 30).
Uitvaartleider
Ton Overtoom staat uitgebreid bij deze ontwikkelingen stil en beschrijft de taak en opleiding van predikant en uitvaartleider. Dit maakt dat het boek nogal een lange aanloop heeft voordat de auteur tot de kern komt zoals een ritueelbegeleider die omschrijft:
“Ik kom samen met de nabestaanden en ga samen met hen op zoek naar het herinneringsbeeld, een ander woord hiervoor is persoonlijk symbool. Ik wil graag dat het beeld tijdens de afscheidsdienst aanwezig is op alle niveaus (fysiek, emotioneel, cognitief en spiritueel). Ik stimuleer de nabestaanden om een actieve rol te spelen tijdens de dienst zonder daarbij uit het oog te verliezen wat past bij de nabestaanden”(p. 86).
Na een verkenning van het ritueel – ‘een menselijke symbolische handeling’ – wordt de mens vanuit verschillende invalshoeken verkend. De bedoeling is dat al deze aspecten van het mens zijn in het ritueel terugkomen zodat mensen zich geheel en al in het ritueel opgenomen voelen, zichzelf daarin herkennen. De ritueelbegeleider begint de plaats van de geestelijke in te nemen want ook in een geseculariseerde samenleving hebben mensen behoefte aan rituelen die soms in de verte doen denken aan de kerkelijke liturgie. Met een aantal voorbeelden van rituelen besluit dit boek waarbij het verhaal over de ochtendzon die elke dag een herinnering aan de overledene is mij het meest raakte. De opkomende zon symboliseert het optimisme van deze overledene en inspireert zo de nabestaanden.
Ritueel, symbool en rouw is een zinvol boek dat aan kracht had gewonnen wanneer de auteur zich meer op het onderwerp had toegespitst en dit nog wat meer verdieping had gegeven. De titel van het boek Ritueel, symbool en rouw suggereert dat namelijk wel. Het aspect van rouw in relatie tot ritueel en symbool komt nu te weinig uit de verf. Algemene verkenningen zoals het benoemen van kerkelijke stromingen en informatie over uitvaartzorg zijn voor de kern van dit boek – het ritueel en de ritueelbegeleider – niet direct noodzakelijk.
Dit boek is het proefschrift van Ton Overtoom waarop hij promoveerde in de theologie. Hij heeft dit zelf niet meegemaakt omdat hij eerder overleed maar postuum is hem het doctoraat verleend. Samen met zijn vrouw richtte hij Het Moment op, een opleiding op post-HBO niveau voor ritueelbegeleider.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
