70 jaar Nederlandse natuurkunde

[Recensie] Ter gelegenheid van het opgaan van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie in het nieuwe NWO per 1 januari 2017 geeft FOM een handzaam fotoboek van 17 x 17 x 2 cm uit. Het motto van deze voorlopige zwanezang luidt “De FOM is dood; leve de FOM”. De creatieve titel Snaren, spiegels en plakband wordt voor in het boek verklaard. Snaren slaan natuurlijk op de snaartheorie, “een extreme vorm van theoretische natuurkunde”, spiegels zijn de bijna universele experimentele ingrediënten en plakband is nodig voor de bereiding van grafeen (voor de Nobelprijs 2010). De voorplaat is naar een congresaffiche van de hand van Robert Dijkgraaf.

De ruggengraat van het boek wordt gevormd door Dirk van Delfts geschiedenis van FOM in zeven etappes, van de oprichting in 1946 met Hans Kramers, Pim Milatz en Jacob Clay tot de opheffing eind 2016 begeleid door NWO-wegbereider Wim van Saarloos en laatste FOM-directeur Christa Hooijer. Deze stukken zijn versneden met zo’n 150 min of meer thematisch geordende korte teksten met foto’s van historische hoogtepunten en personen. Hier zijn de auteurs voornamelijk (ex)-communicatiemedewerkers van FOM zoals Huub Eggen.

Een losse greep: nostalgische foto’s van CERN en het Instituut voor Kernfysisch Onderzoek, de ionenversneller van AMOLF, de pistoolgarnaal, Jan Terlouw, Kees Braams en Luuk Ornstein aan het sneeuwballen gooien, dames die sporen in een bellenvat analyseren, de schakelbare spiegel, het Majoranadeeltje van Leo Kouwenhoven, de gebroeders Verlinde, de viering van de ontdekking van het higgsdeeltje, de ‘macho’ Ad Lagendijk, de Fusion Road Show van Niek Lopes Cardozo, toepassingen met Philips enzovoorts. In het hoofdstuk Nobel, Spinoza & de rest is de charmante opname van Martinus Veltman met de Zweedse koningin Silvia tijdens het Nobelbanket 1999 op zijn plaats. Op een foto uit 1953 overhandigt Jaap Kistemaker zijn eerste tien milligram verrijkt uranium aan de voorzitter van FOM: een op den duur zeer lucratieve onderzoekslijn (Urenco). Onbedoeld heeft deze belangrijk bijgedragen aan de kernwapenprogramma’s van Pakistan, Noord-Korea, Iran, China, Zuid-Afrika en Libië, maar dat wordt niet vermeld. Het geheel vormt een smakelijk hapjesbuffet van goed leesbare teksten en mooie beelden. In een herdenkingsboek als dit kunnen de juichkreten natuurlijk niet ontbreken.

“De Nederlandse natuurkunde staat er goed op. Dat komt door de hoge kwaliteit.” Onwillekeurig maakt mijn linkerarm een salueergebaar, maar een specifieke referentie naar een evaluatie had geen kwaad gekund. Hoewel er een boekenlijst achterin staat, hebben de auteurs een lijst verwijzingen voor de vermelde hoogtepunten waarschijnlijk te zwaarwichtig gevonden. Fotobijschriften noemen soms inkoppertjes als het afgebeelde natuurkundige effect of de toepassing niet volledig. Een snelle vergelijking van FOM met soortgelijke buitenlandse organisaties voerde ook te ver. Kortom, dit is een mooi lichtvoetig album van de Nederlandse natuurkundefamilie om met instemming door te bladeren en af en toe van te snoepen.