Ontmoeting met een pijnlijk verleden
Erik Schumacher, onderzoeker bij het NIOD, schreef dit boek over de archeologische werkzaamheden in het concentratiekamp Sobibor. Het meest aangrijpend zijn de vondsten die door het boek heen worden uitgelicht zoals een mondharmonica, tandenborstel, pop, zaklantaarn, speelkaart, hangertje, speld en een lepel. Juist hierin komen de mensen die deze voorwerpen destijd bezaten tot leven. Tal van historische foto’s laten het kamp in oorlogstijd zien. Opmerkelijk is het onderschrift bij een foto: “aan de buitenkant oogde Sobibor als een Tiroler dorpje” (p. 12).
Een lid van het Sonderkommando moest mensen met hun tassen helpen bij aankomst in het kamp. Hij wist wat hen te wachten stond: “Mijn hart bloedde, want ik wist dat van de persoon die voor me stond niets dan as over zou zijn” (p. 13). In twintig minuten konden 2000 mensen worden vergast en naar schatting zijn er bijna 200.000 mensen op deze wijze in Sobibor vermoord.
Menselijke details
Toen de nazi’s de Russische troepen dichterbij zagen komen, hebben ze de kampen ontruimd en vernietigd. De gevangenen moesten in westelijke richting lopen, dat waren de beruchte dodenmarsen. Lange tijd lag alles daarom onder de grond tot men aan de hand van aanwijzingen en tekeningen van gevangenen met opgravingen begon. Daarbij zijn tienduizenden voorwerpen gevonden: “De objecten verbinden de bezoekers met de slachtoffers”.
Bij de uitgelichte voorwerpen wordt een verhaal verteld zoals bij de mondharmonica over muziek in het kamp, bij de pop over de 1,5 miljoen kinderen die in kampen zijn omgekomen, bij het hangertje over de rol van geloof. Bij de speelkaart is een bijzonder verhaal over leven en overleven in het kamp en van het bord met daarop een pleister met naam is de persoon getraceerd aan wie het heeft toebehoord. Een naamplaatje was van een 8-jarig jongetje van wie een prachtige foto is afgebeeld toen hij nog gewoon thuis was. Het ontdekken van die persoonlijke relaties zijn voor de mensen die met de opgravingen bezig zijn toch wel de “moeilijke momenten”.
Meningsverschil
Het is pijnlijk om te lezen dat er ook in dit gevoelige werk verschil van mening is tussen betrokkenen. Dat betreft de rol van archeologen ten opzichte van historici. Beide groepen deskundigen benaderen de geschiedenis vanuit een andere invalshoek en het blijkt niet altijd mogelijk om daar gezamenlijk goed uit te komen. Historici krijgen dan meestal gelijk en archeologen zien dan met lede ogen dat sporen van het verleden verdwijnen door de visie op de herinrichting van het concentratiekampterrein.
Pijnlijk is ook dat nabestaanden die voorwerpen van een familielid herkennen, dit voorwerp niet in bezit kunnen krijgen. Volgens de Poolse wetgeving behoort dit toe aan de staat en daarom blijven deze voorwerpen in het museum. Veelzeggend is de foto van de rode bakstenen die de funderingen vormden van de gaskamers. Deze ontdekking was destijds wereldnieuws. Door de herinrichting zijn deze nu slechts beperkt zichtbaar.
Ook is er aandacht voor het ‘Holocaust-toerisme’, zoals dit wordt genoemd en hoe wrang die term ook klinkt. Erik Schumacher is er vrij mild over en hoopt dat de bezoekers geraakt worden door hetgeen zij zien. Aangrijpend is de laatste foto met – op de rug – een overlevende tussen de resten van de gaskamers in 2014. Een indringend en belangrijk boek.
Erik Schumacher schrijft over de Tweede Wereldoorlog. In 2017 verscheen van hem het derde boek in de serie Leven in bezet Nederland: 1942, oorlog op alle fronten.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
