Arbeitseinsatz
In de Tweede Wereldoorlog werkten er in totaal zo’n 10 tot 15 miljoen dwangarbeiders in Duitsland. Onder deze grote groep waren naar schatting 500.000 à 630.000 Nederlanders. De Duitse oorlogseconomie had deze mensen nodig om de oorlog, die veel mankracht vroeg, te kunnen volhouden. In de herfst van 1944 waren er maar liefst 7,7 miljoen mannen uit diverse landen in Duitsland werkzaam. Zeker na de inval in de Sovjet-Unie waren er veel mensen nodig omdat veel Duitse mannen toen het leger in gingen.
Herinneringen
In dit boek wordt de term ‘tewerkgestelden’ gehanteerd die wat objectiever en ook breder klinkt omdat de groep van deze mensen toch wel vrij gevarieerd is zoals uit de beschrijving blijkt. Het boek Tewerkgesteld is tot stand gekomen door 51 interviews met mensen die dit destijds hebben meegemaakt. Het is een “studie naar de herinnering” (p.13) van deze mensen, geen geschiedenis over de Arbeitseinsatz zelf volgens de auteur, al beschrijft zij wel uitgebreid de werving, het vervoer, het werk, het verblijf en het leven van Nederlanders die naar Duitsland gingen en krijgt al deze informatie in het boek meer aandacht dan de persoonlijke verhalen van mensen.
Door de beschrijvende tekst heen zijn ervaringen van mensen verweven waardoor de informatie ook een persoonlijk beeld krijgt. De meeste Nederlanders gingen omdat ze het gevoel hadden dat ze er niet onderuit konden maar er waren ook anderen: “De grens tussen ‘vrijwillig’ en ‘onder druk’ of ‘onvrijwillig’ bleek in een tijd van oorlog en bezetting soms moeilijk te bepalen en is na de oorlog soms ook anders getrokken”(p. 35).
Nederlandse tegenwerking
Interessant is de beschrijving van de wijze waarop men in Nederland de Arbeitseinsatz tegenwerkte of zich daartegen op andere manieren tegen verzette. Mannen die niet naar Duitsland wilden en een onderduikadres zochten, werden geholpen. Anderen verzonnen medische smoesjes of bedachten lichamelijke trucs om afgekeurd te worden. Minder bekend is misschien dat mensen die de Arbeitseinsatz ontdoken en door de Duitsers werden opgespoord, in zogenaamde Arbeitserziehungslager terecht komen.
Uiteenlopende ervaringen
Opvallend in dit boek zijn de nogal verschillende ervaringen van Nederlanders in Duitsland wat betreft hun werkzaamheden, hun huisvesting en voedsel, hun vrije tijd en de contacten met Duitsers. Er waren er die wat dit alles betreft geen slechte tijd in Duitsland hebben gehad. Er ontstonden ook wel relaties met Duitse vrouwen en mannen werden ook in de gelegenheid gesteld om naar de kerk te gaan. Voor al deze ervaringen was bij thuiskomst geen begrip want de toenemende druk van de bezetters was een bittere tijd voor Nederlanders en alles was Duits was, kón niet goed zijn.
Het boek Tewerkgesteld lijkt wat minder aandacht te hebben voor de gevaren waaraan dwangarbeiders blootstonden. Zij werkten vaak in de oorlogsindustrie die het doelwit van bombardementen was en hierbij zijn dan ook mensen omgekomen. De laatste weken van de oorlog in Duitsland veranderde de sfeer en werd deze “grimmig, onheilspellend, geladen” (p. 147). Zoals bij zoveel aspecten van de Tweede Wereldoorlog werd er na de bevrijding amper over de tijd in Duitsland gesproken. De titel van het boek Zwijgend vaders, dat ook over de Arbeitseinsatz gaat, is wat dat betreft goed gekozen.
In 1991 werd bij de herdenking op 4 mei op De Dam voor het eerst bij deze groep mensen stilgestaan. Hoe uiteenlopend hun ervaringen destijds ook waren “de gemene deler van Nederlandse tewerkgestelden is dat de arbeidsinzet voor allen een inbreuk op hun persoonlijke vrijheden betekende, al konden hun individuele ervaringen verschillen, evenals de mate waarin verplichting of dwang werd toegepast”(p. 226).
Naast de vele zwart-wit foto’s zijn er ook in kleur fraai uitgevoerde wervingsaffiches met daarnaast eenvoudige affiches – alleen maar tekst – om níet naar Duitsland te gaan. Het is goed dat dit aspect van de oorlog aandacht krijgt. Lange tijd werd er neergekeken op deze mensen die ‘voor de Duitsers werkten’. Niet iedereen was in de gelegenheid om onder te duiken of had de moed om dat te doen.
Renske Krimp – Schraven is historicus en werkzaam bij het onder onderzoeksproject van het Nationaal Comité 1940-1945 en NIOD naar de Arbeitseinsatz.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
