Tijl

Boeiende vertelling met de nodige tegenstellingen

[Essay] De Duitse auteur Daniel Kehlmann wordt gezien als één van de belangrijkste schrijvers van onze tijd. Kehlmann is een Duits-Oostenrijkse auteur, geboren in 1975 in München, opgegroeid in Wenen, en momenteel beurtelings woonachtig in Wenen en Berlijn.

De Nederlandse vertaling van dit Duitse verhaal over Tijl Uilenspiegel zag het levenslicht in november 2018. Het boek speelt zich niet af in de eerste helft van de 14^e eeuw zoals de oorspronkelijke Duitse vertellingen, maar 3 eeuwen later in de 17^e eeuw. In de oorspronkelijke vertellingen uit de 14^e eeuw  +  in de Vlaamse vertellingen volgens auteur Charles De Coster (die de avonturen plaatste in de 16^e eeuw) is Tijl Uilenspiegel een deugniet van formaat en altijd bezig met gekke streken. Het boek dat ik nu voor u beschrijf, heeft een hele andere dynamiek. Tijl is in zijn jeugd een ondeugd, maar dat wordt hem snel en hardhandig afgeleerd door de molenaarsknecht. Tijl krijgt zulke rake klappen dat hij duizelig is en zijn eigen stem niet meer hoort. Vervolgens wordt hij ook nog bruut in het water gegooid vlak voor het draaiende rad van een molen en het scheelde weinig of Tijl had daar zijn levenslichtje uitgeblazen. In volgende hoofdstukken brengt de auteur iets van de oorspronkelijke Tijl terug door hem in het boek te portretteren als een straatartiest, maar ook die kennismaking eindigt duister als de dorpsbewoners stevig met elkaar op de vuist gaan en er enkele serieuze verwondingen vallen. Deze auteur, Daniel Kehlmann, schrijft pakkend en intens. Inmiddels is Tijl Uilenspiegel in zijn volwassen jaren aangekomen en is alleen nog erg vrijpostig. Eigenlijk zijn er maar heel weinig herkenningspunten met de gekke streken uit de oorspronkelijke vertellingen uit de 14^e eeuw door Hermann Bote of uit de 16^e-eeuwse vertellingen van Charles De Coster. Het is geen schelmenroman zoals de andere Tijl Uilenspiegel vertellingen. Dit boek van auteur Daniel Kehlmann geeft een hele nieuwe invulling aan de historische figuur van Tijl Uilenspiegel en het is bovendien voorzien van een aantal prikkelende tegenstrijdigheden die door de auteur heel bewust daar zijn weggezet. Functionele tegenstrijdigheden. Sta me toe om dit aparte en boeiende boek voor u te fileren:

De vader van Tijl
De vader van Tijl Uilenspiegel gebruikt geneeskrachtige kruiden en kerfde pentagrammen boven zijn deurpost, hij gebruikt het teken van de staf van Hermes en beoefent oude spreuken. De pentagrammen boven de deur waren evenwel niet vóór het kwaad maar tégen het kwaad bedoeld. <duiding> Er zou een verschil zijn tussen pentagrammen met de punt naar boven (goede krachten) en pentagrammen met de punt naar beneden (kwade krachten)  – net zoals een crucifix in gewone positie versus een crucifix ondersteboven -. En er is een verschil tussen 5 punten (Pentagram) en 6 punten (Hexagram). Beide werden in de Middeleeuwen gebruikt als mystiek en occult symbool. (dit ter referentie omdat het boek aan het eind van de Middeleeuwen speelt) <einde duiding>

Het heeft de vader en het gezin van Tijl in ieder geval geen goed gedaan, want behalve Tijl zijn alle andere kinderen in het gezin dood geboren. Laat het een waarschuwing zijn: Wie rommelt met pentagrammen, roept het onheil over zichzelf af.   

<duiding> Voer voor historici: De oude spreuken die de vader van Tijl gebruikt zijn gebaseerd op de constructie van palindroom & ambigram, en specifiek het beroemde sator-vierkant zoals die gevonden zijn in Italië (Herculaneum en Pompeï), Portugal (Conimbriga) en Engeland (Cirencester). Deze sator vierkanten stammen uit de 1^e eeuw voor Christus t/m de 2^e eeuw na Christus en waren geschreven in het Romeins. In het TYLL (oorspronkelijke titel) boek wordt echter een Griekse inscriptie gemeld in plaats van Romeins (mogelijk om dit te laten aansluiten bij de staf van Hermes, om het een occult sausje te geven). In de literatuur duiken de palindromen, ambigrammen en sator vierkanten echter pas op in de 19^e eeuw, 2 eeuwen later dan de tijd waarin het boek zich afspeelt. <einde duiding>  

De vader van Tijl wordt door leden van de inquisitie-rechtbank thuis opgepakt en veroordeeld tot de dood als heksenmeester. Ze dwingen de echtgenote en zoon Tijl om te getuigen dat de vader mystieke kennis heeft.

Weglopen
De Duitse auteur Kehlmann is een uitstekende verteller en zijn verhalen over Tijl zijn verrassend indringend, hoewel hij hier en daar wat steken laat vallen. Zo lopen Tijl en zijn buurmeisje Nele direct na de arrestatie en rechtszaak samen weg uit hun geboortedorp, maar in het volgende deel van het boek, rond de tijd van de veldslag bij Zusmarshausen, woont Tijl alleen (zonder Nele) in een Abdij. Tussen het weglopen in hun tienertijd en hun volwassenheid is Nele helemaal niet in beeld. Ook de reis vanuit de Abdij, via de veldslag, tot bij de Duitse Keizer, is Nele totaal buiten beeld. Geen woord over haar. In de 14^e eeuw was er geen Nele. In het 16^e-eeuwse verhaal van Charles De Coster was Nele de vriendin, de geliefde en uiteindelijk de vrouw van Tijl Uilenspiegel. In het boek wat nu besproken wordt, is Nele slechts een passant, een buurmeisje.

Verbannen keurvorst van de Paltz
Na de eerste kennismaking met Tijl, zijn vader en zijn moeder, volgt zonder overgang een volgend boekdeel dat zich afspeelt in Nederland bij de verbannen Duitse koning van Bohemen & Keurvorst van de Paltz. Nele is er ineens weer als gezelschap (niet als levenspartner) van Tijl, zonder enige verklaring waar ze in het eerste deel van haar volwassen leven geweest is, maar ze is er slechts zeer kort, misschien een half uurtje. Tijl vertrekt zonder haar, komt dan terug om haar op te halen, maar zodra de reis in gang gaat is er nergens meer een Nele. Tijl reist zonder haar en komt in de veldslag van Lützen terecht, samen met de verbannen koning van Bohemen en hun gevolg. Dat gevolg wordt op de terugweg steeds kleiner, tot op het eind alleen Tijl en de koning nog over zijn. En dan sterft de koning die de kroon van Bohemen aanvaard had omdat hij dacht dat het geen inbreuk zou maken op het Keizerrijk waar hij onder viel. Maar is dat zo ? Het boek is natuurlijk van voor naar achteren fictie, en dan kan de reden voor het koningschap ook pure fictie zijn, maar het staat haaks op de geschiedenis. Alle Keizers in de 17^e eeuw behalve Ferdinand IV (want die was wel koning van Bohemen maar geen keizer) waren zowel Keizer van Duitsland als ook koning van Bohemen. Zie :  Lijst van Rooms-Duitse koningen en keizers – Wikipedia  Het was dus niet al te slim om als keurvorst van de Paltz de kroon van Bohemen te willen hebben. Het gevolg was dan ook dat Frederik van de Paltz de bijnaam van Winterkoning kreeg omdat de Duitse Keizer hem al na 1 winter verjoeg uit het paleis van Praag.

In monologen vertelt het boek hoe Frederik van de Paltz meende dat hij zijn Engelse vrouw Elisabeth uitgebreid moest overtuigen dat hij de kroon van Bohemen kon nemen, en in volgende monologen hoe Elisabeth meende dat zij haar man met aandringen overtuigde dat hij de kroon kon nemen. Alle dynamiek in het boek heeft van de auteur meerdere zijden gekregen.

Terug naar het weglopen
Tegen het eind van het boek zijn Nele en Tijl ineens weer pubers die uit hun geboortedorp zijn weggelopen en met een straatartiest meereizen. Het was heel wat logischer geweest om dat hoofdstuk naar het begin van het boek te brengen. Dan zouden de gebeurtenissen elkaar veel logischer opvolgen. In het begin van dit deel vertelt Nele dat Tijl de straatartiest met zijn handen heeft vermoord en dat ze zonder de artiest verder zijn gereisd. Halverwege dit deel wordt echter duidelijk dat ze de artiest kermend van pijn achtergelaten hebben (hij leefde nog), en aan het eind vertelt Tijl dat volgens hem Nele de artiest vermoord heeft met giftig eten. Oh ja, nog een kleinigheidje dat opviel; Aan het begin van het boek heeft Nele lichtblauwe ogen, en aan het eind van het boek is Tijl degene met die ogen. Volgt u het nog?

De verhaallijnen afronden
Zonder overbrugging begint het volgende deel van het boek en ineens is het vele jaren later. Eén van de twee inquisitieleden die de vader van Tijl levend heeft laten verbranden is overleden, en de ander zoekt naar levende draken. Hij meent zelfs dat draken onzichtbaar zijn en daarom zullen leven in woongebieden waar nooit iemand een draak heeft gezien. Zoals ik al schreef, het boek is pure fictie. De auteur gebruikt de laatste hoofdstukken van het boek om de hoofdpersonen uit het begin weer terug bij elkaar te brengen en zo de verschillende verhaallijnen af te ronden. Het komt tot een confrontatie tussen Tijl Uilenspiegel en de moordenaar van zijn vader, die bekent dat hij zijn hele leven al liegt. Zo ook bij het inquisitieproces van de vader van Tijl. Hij neemt de vlucht en komt nooit meer uit zijn bibliotheek.

Nele brengt de laatste 40 jaren van haar leven zonder Tijl door. Tijl gaat naar Brno in Tsjechië waar hij alweer in een oorlog terecht komt en liever ondergronds gaat als mijnwerker dan soldaat te zijn boven de grond. Hij denkt dat het in de mijnen veiliger is dan op het slagveld, maar de mijn stort in, en de vertelling eindigt voor Tijl met een hoofdwond die blijft bloeden. Auteur Kehlmann verhaalt daar hoe de hersenen van mijnwerkers reageren op een gestage afname van zuurstof, een toename van stikstof en een volstrekt duistere omgeving. Zoals ik al vermeldde: Kehlmann schrijft pakkend en indringend.

Zonder enige inleiding of verklaring lijkt Tijl de ingestorte mijn en de hoofdwond van Brno te hebben overleefd, want hij duikt op met een litteken op zijn voorhoofd tijdens een congres van politieke afgezanten waar ook Elisabeth aanwezig is om de titel van Keurvorst voor haar verbannen familie terug te vragen. En dan komt het tot een mooi gesprek: “Wil je me genadebrood geven, kleine Liz? Elke dag soep, een dikke deken en warme pantoffels tot ik vredig sterf?” ‘Zo slecht is dat niet.’ “Maar weet je wat nog beter is? Nog beter dan vredig sterven?” ‘Vertel.’ “Niet sterven, kleine Liz, dat is veel beter.”

Orde van het Gulden Vlies
De Zweedse gezant Lamberg droeg op het congres de Ordeketen van het Gulden Vlies, maar de schrijver gaat daar niet dieper op in, en dat is jammer. Het lidmaatschap van deze Ridderorde is alleen voorbehouden aan de hoge adel en vorstenhuizen, en is begrensd tot enkele tientallen leden. De Orde heeft Pauselijke privileges en een eigen rechtspraak voor haar exclusieve leden die boven andere wetgeving uitstijgt. Dit gegeven in het boek lijkt tegenstrijdig, omdat Pauselijke privileges wijzen op een Katholieke Orde. En Zweden is niet overwegend Katholiek, terwijl juist in dit boek de Zweedse afgezant de Ordeketting draagt. <duiding> Rond het jaar 1700 ontstond er een splitsing en sindsdien zijn er twee Ordes van het Gulden Vlies. Een Oostenrijkse Orde en een Spaanse Orde. Het is de Spaanse Orde waar sinds dan ook Protestanten mogen toetreden. In plaats van een geestelijke Orde met Pauselijke privileges, is de Spaanse Orde er een van Verdienste. Bron: De Orde van het Gulden Vlies | Musea Brugge  <einde duiding> Voor de oplettende lezer is dit een struikelblok. Het boek speelt zich af in de eerste helft van de 17^e eeuw, maar de splitsing van de Ridderorde van het Gulden Vlies ontstaat een kleine eeuw later pas. De Zweedse gezant  – uit een overwegend niet-katholiek land –  zou dan heel toevallig Katholiek moeten zijn. Anders is dit opnieuw een tegenstrijdigheid in het boek. Ik vraag mij af of dit een abuisje is waarmee de auteur opnieuw een steekje laat vallen. In de tijd waarin het boek zich afspeelt, was er immers slechts 1 Orde van het Gulden Vlies, namelijk de Katholieke Orde met de Pauselijke privileges.

Doet het er iets toe? Ik zou het anders hebben gedaan, net zoals de fasen waarin Nele geheel uit het verhaal weg valt. Het is geen perfectie, maar wel een boeiend boek waarmee de lezer misschien wel juist door de tegenstellingen extra geprikkeld wordt. Voor mij was het een verrassing. Mijn belangstelling voor Daniel Kehlmann boeken is gewekt.

Waarheid is subjectief
In heel de kracht waarmee auteur Daniel Kehlmann schrijft, hebben de tegenstrijdige stukken informatie in het boek hun eigen rol gekregen; De boodschap dat zoiets als ‘de waarheid’ subjectief is, onderhevig aan waarneming, en vele kanten en belangen heeft. Dat is iets dat alle ouders aan hun kinderen zouden moeten meegeven in de opvoeding, om hen te leren dat ze begrip moeten hebben voor andere overtuigingen. Iedereen kijkt op een andere manier naar gebeurtenissen en vormt daar een eigen beeld bij.

—

Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow.com