Een duik diep in de rijke Franse traditie van overspel
[Recensie] Nu het seizoen van de vakantieliefdes weer is aangebroken kan het, voor wie naar Frankrijk reist, nuttig zijn om zo nu en dan het nieuwe boek van Henk Steenhuis erbij te pakken. Het heet Toujours l’amour en heeft als ondertitel “Liefde, lust en bedrog in Frankrijk door de eeuwen heen”. Steenhuis blijkt een erudiete en onderhoudende gids. Als echtgenoot van een Française is hij een ervaringsdeskundige op wiens kennis van zaken men bouwen mag.
Les één, de basis van het boek, is dat de Franse samenleving altijd in veel opzichten hiërarchischer en formeler was en nog steeds is dan die van onze soms zo lage landen bij de zee, en dat het verstandig is met plaatselijke gewoontes en verwachtingen rekening te houden bij het beoordelen van situaties en gedragingen.
Bedrog
In de ondertitel wordt ‘bedrog’ in één adem genoemd met liefde en lust. Dat geeft al aan dat de gewone monogame huis-tuin-en-keukenliefdes, die in Frankrijk toch ook voorkomen, in dit boek nagenoeg buiten beschouwing blijven. Steenhuis beperkt zich tot een aantal mooie en schilderachtige capita selecta uit de rijke Franse traditie van het overspel in de hogere kringen.
In de uitvoering van de geslachtsdaad als zodanig hebben zich sedert lang geen nieuwe ontwikkelingen van betekenis voorgedaan. De verhalen in dit boek gaan dan ook vooral over wat zich daaromheen afspeelde en er smaak aan geeft, op de kunst van het verleiden en op het benutten van amoureuze relaties ten eigen voordele. Daarbij is Steenhuis pedagoog genoeg om een en ander op een leerzame manier te verbinden met allerlei andere aspecten van het Franse leven, zoals de betekenis van het verstandshuwelijk en de rol van de rooms-katholieke kerk.
Verleiden
In het zeer onderhoudende eerste hoofdstuk, ‘De kunst van het verleiden’ schetst de schrijver om te beginnen wat er zoal door de vrouwen en de maatschappij verwacht wordt van de baltsende Fransman die uit is op een buitenechtelijke relatie. Dat is niet niks, zo blijkt. Listigheid, organisatievermogen, humor, veel gulheid en geduld zijn nodig. Wie deze deugden zo op een rijtje ziet, zou bijna denken dat overspel in Frankrijk een nuttige bijdrage levert tot de karaktervorming.
In de volgende hoofdstukken schenkt Steenhuis onder meer aandacht aan de vele invloedrijke maîtresses van de Zonnekoning. Ook beschrijft hij de ontvangsten in de achttiende-eeuwse salons, waar de gastvrouwen de bezoekers naar hun hand zetten. De wederwaardigheden van de familie Sade komen eveneens uitvoerig aan bod, waarbij ditmaal nu eens veel aandacht uitgaat naar de treurige lotgevallen van de vader van de goddelijke markies..
Leuk speelgoed
De tijd van elegante en intellectueel hoogstaande salons werd in de negentiende eeuw gevolgd door de periode van de courtisanes, de ‘grandes horizontales’ zoals ze werden genoemd. Zij vielen in de categorie ‘leuk speelgoed, maar wel duur’ en de allerduursten onder hen leefden in een voor ons nauwelijks voorstelbare weelde.
Ook de minnaressen van een aantal opeenvolgende Franse presidenten krijgen de nodige aandacht. Een grote uitzondering in de rij van overspeligen vormde de stichter van de Vijfde Republiek, generaal de Gaulle, die het politieke leven van het land ook moreel op een nieuwe leest wilde schoeien. Als militair in hart en nieren was hij afkerig van elke vorm van schuinsmarcheren. Voor zover bekend bleef hij zijn hele leven verknocht aan zijn kleine maar karaktervolle vrouw, die door de Fransen vertederd ‘tante Yvonne’ werd genoemd. Ook van zijn opvolger, Georges Pompidou heeft het volgens Steenhuis tamelijk rustig gehouden. Maar daarna was het volop raak. Verschillende hoogste ambtsdragers van de Republiek marcheerden schuin op een manier die overeenkwam met zijn karakter. Giscard d’Estaing met hautaine discretie, Mitterrand was stiekem en monarchaal, Chirac levenslustig, Sarkozy maakte er door overdreven ambities op een gegeven moment een potje van en François Hollande klungelde erop los. Steenhuis’ boek eindigt met een beschrijving van de droeve déconfiture van IMF-president Dominique Strauss-Kahn enkele jaren geleden.
Erotische wederwaardigheden
In het boek komen dus vooral de gedragingen van oudere witte mannen – en menigmaal zelfs van oudere grijze mannen – aan bod. Een van de schilderachtigste was de temperamentvolle president Georges Clemenceau, wiens uitbundige maar soms ook ontroerende maatschappelijke en erotische wederwaardigheden door Steenhuis met verve worden beschreven. Ook de oude maarschalk Pétain lustte tot op hoge leeftijd nog wel een paar groene blaadjes.
Met Emmanuel Macron lijken we nu in rustiger vaarwater beland. Maar we leven nu dan ook, zo brengt Steenhuis in herinnering, dankzij de toenemende invloed van het feminisme en het Angelsaksische puritanisme, in een andere wereld dan tot voor twintig jaar geleden. Niettemin is het feit dat de zeventienjarige scholier Macron om te trouwen met zijn vijfentwintig jaar oudere lerares, gehuwd en met kinderen, natuurlijk toch een erotisch huzarenstukje sui generis.
Een van de mooiste hoofdstukken uit het boek is gewijd aan de liefdesbrieven van beroemde Fransen. De grote schrijver Victor Hugo richtte zich in de volgende bloemrijke bewoordingen tot zijn minnares, Juliette Drouet: “Wordt een mens twee keer geboren?” Hij gaf zelf het antwoord: “ Ja. De eerste keer wordt men geboren voor het leven. De tweede keer is de dag waarop men geboren wordt voor de liefde. Op 26 februari 1802 ben ik geboren voor het leven, op 16 februari 1833 ben ik geboren voor de liefde. Mijn moeder heeft me gemaakt, jij hebt me geschapen.” Voortvarend concludeerde hij: “ Deze twee data vallen in dezelfde maand, dat heeft God zo gewild. Ik heb de melk gedronken van mijn moeders borst; ik heb jouw ziel gedronken aan jouw lippen, en ook jij bent mijn moeder geweest, want jij hebt mij vervuld van idealen. Wees gezegend, lieveling”. Het weerhield hem er niet van om er tegelijkertijd nog andere minnaressen op na te houden,, maar wie dit hoofdstuk leest, kan slechts betreuren dat het genre van de liefdesbrief in onbruik is geraakt.
Liefde of lust
Steenhuis is er uitstekend in geslaagd om een beeld te geven van de bijzondere en belangrijke plaats die de liefde en de lust in Frankrijk door de eeuwen heen in het politieke en artistieke leven van de hogere kringen innamen. Maar de erotische intriges in de – zoveel discretere – wereld van de gays blijven in dit boek buiten beschouwing. Geïnteresseerden kunnen er iets over terugvinden in de bestsellers die Roger Peyrefitte enkele tientallen jaren geleden publiceerde. Peyrefitte was een destijds veelgelezen sulfureuze relnicht met een heel mooie, venijnige pen die voor zijn lezers regelmatig tipjes van deze sluier oplichtte.
Steenhuis heeft waarschijnlijk gelijk wanneer hij zegt dat zijn boek een periode en een erotische cultuur beschrijft die op hun einde lopen, ook al zal het verschijnsel overspel ongetwijfeld nooit verdwijnen. Maar dankzij onze mobieltjes zijn wij nu te allen tijde contacteerbaar, en dat maakt een clandestien rendez-vous een stuk lastiger. SMS-jes, WhatsApp en mailverkeer hebben de romantische liefdesbrief misschien niet helemaal uitgeroeid, maar toch wel een danige klap toegebracht. We zijn allen te allen tijde traceerbaar, en als we dat niet zijn is dat al een reden om ons ter verantwoording te roepen.
Anekdotes
Soms gaat Steenhuis zozeer op in zijn sappige anekdotes dat hij afdwaalt van zijn onderwerp. Bijvoorbeeld wanneer hij een mooie beschrijving geeft van het allerlaatste duel dat in Frankrijk plaatsvond, tussen de socialist Gaston Deferre en de gaullist José Ribière in 1967. Zij kruisten de degens vanwege de eer, niet om een vrouw. Maar het is een van de mooiere anekdotes in dit daaraan toch al rijke boek, dus men moet wel een kniesoor zijn om zich daaraan te storen.
“Mannen,“ placht een oude vriendin van mij te zeggen, “willen maar één ding: gelijk hebben.” Zij had voldoende ervaring om met gezag over dit onderwerp te kunnen spreken en ik heb dan ook geen reden om aan haar woorden te twijfelen. Maar dit onderhoudende boek van Henk Steenhuis laat zien dat er voor mannen toch meer op wereld is dan enkel maar dàt.
—
Eerder verschenen op Trouw
