Een persoonlijke zoektocht naar troost
[Recensie] Onze tijd heeft blijkbaar behoefte aan troost als we afgaan op de vele herdrukken die dit boek beleefde. De eerste druk verscheen in november 2021 en dit is nu de zevende druk van januari 2022. In Troost gaat Michael Ignatieff in 17 hoofdstukken bij mensen door de eeuwen heen te rade. “Dit boek is een verzameling portretten, gerangschikt in historische volgorde, elk gewijd aan een enkele persoon, die ook in extreme omstandigheden gebruikmaakte van overgeërfde tradities om troost te vinden”.
De aanleiding was het houden van een lezing voor een koorfestival in Utrecht – wellicht bedoelt hij het jaarlijks terugkerende festival Oude Muziek – in 2010, waar hij wordt geraakt door de muziek en teksten van de psalmen. “Ik was gekomen om een lezing te geven, maar wat ik vond was troost: in de woorden, de muziek en de tranen van herkenning bij de toehoorders”(p. 7).
Troost is persoonlijk en daarom kwetsbaar. Wie er in kritische zin iets over zegt, geeft meer dan z’n mening maar raakt daarmee wellicht onbedoeld de ander die door iemand of iets wordt getroost.
Troost is aan verandering onderhevig: eeuwen lang vonden de meeste mensen in Europa troost in hun christelijk geloof: het vertrouwen op God die ondanks alles wat er gebeurt, mensen niet loslaat en de hoop op een ándere, volmaakte wereld. Dat min of meer vanzelfsprekende geloof waarin mensen elkaar konden aanspreken, ís er vandaag niet meer. Er zijn veel minder mensen die op deze – traditionele – wijze geloven en onder hen die dat wél doen, is er scepsis, is hun Godsbeeld veranderd en zijn er meer rationele vragen dan metafysische antwoorden. De vraag die aan het begin van dit boek dan ook wordt gesteld, is: “In welke troost kunnen we nog geloven?” (p. 14).
Bijbel
Michael Ignatieff zet in bij de bijbel: Job, Psalmen en Paulus komen ter sprake. Met name in het boek Job en in de Psalmen is er sprake van ongeloof, vertwijfeling en wordt de vraag gesteld waar God is in het leed dat de mens kan treffen. Altijd is er ook die omslag naar de overgave, de hoop en het vertrouwen dat ‘het goed komt’. Daarom kunnen hedendaagse mensen zich in deze oude woorden herkennen, al vraagt dat soms wel enige lenigheid van geest om door het uiterlijk heen de essentie te ontdekken. De worsteling om te geloven komt later bij Abraham Lincoln ter sprake die zich hoedt voor een al te gemakkelijk en onnadenkend ‘God bless America’.
Paulus schildert een hooggestemd visioen over de toekomst in voor ons nogal onbegrijpelijke beelden maar hij komt dichterbij wanneer hij zegt ‘troost elkaar met deze woorden.
Troost door de eeuwen heen
Vervolgens schetst Ignatieff uitgebreid het leven en de omstandigheden van Cicero, Marcus Aurelius, Boëthius, Dante en El Greco. Hij neemt daar duidelijk de tijd voor en dat maakt dat de lezer wel enig geduld moet hebben voordat hij bij troost uitkomt waar het in dit boek om gaat want het is soms een lang proces voordat troost echt ter sprake komt en dan ook niet altijd even expliciet. De situaties en beleving uit andere tijden zijn voor hedendaagse mensen niet altijd even herkenbaar.
Wie je in een dergelijke bundel niet zo verwachten is Karl Marx. De schets van zijn leven in Parijs is boeiend en laat ook de maatschappelijke omstandigheden van zijn tijd zien die hem sterk beïnvloeden. Marx schetst een utopie van een nieuwe wereld waarin mensen aan elkaar gelijk zijn omdat ras, religie, natie en politiek geen rol meer spelen. De troost van Marx is geëngageerd en ademt revolutie. Hij ontleent een beeld aan Rousseau die zegt dat mensen de ketenen aan hun voeten niet zien omdat ze met bloemenslingers zijn omhuld. Marx wil “die denkbeeldige bloemen wegknippen, niet om de mens die ketenen te laten dragen zonder hoop op vertroosting, maar om hem die ketenen af te laten werpen en de levende bloemen te laten plukken” (p. 167). De bevrijde mens komt aan het echte leven toe en heeft geen troost meer nodig.
Holocaust
De rol van muziek komt bij Gustav Mahler ter sprake. Indrukwekkend is hoofdstuk 14 ‘De troost van de getuigenis’, waarin overlevenden uit de Tweede Wereldoorlog hun kampervaringen hebben vastgelegd voor generaties na hen: “Wij waren hun troost. Als ze tijdens een dodenmars poëzie schreven, als ze zich in de kampen poëzie herinnerden, als ze iedereen die de wacht hield in de kou vastlegden voor later, vonden ze steun in de hoop dat wij, de generaties na hen, ervoor zouden zorgen dat zij niet tevergeefs de waarheid hadden gesproken. Ze troostten zich met de gedachte dat wij hen zouden gedenken” (p. 238).
Troost is menselijk en heeft een mensenhart, mensenoog, mensenhand en menselijke aandacht en warmte nodig om sámen te worden beleefd. Daarbij kan de grens tussen trooster en getrooste vervagen omdat het een gemeenschappelijke ervaring is die als een kostbare herinnering met hen mee zal gaan. Herman van Veen zei eens:
Het leven is als sneeuw,
je kunt het niet bewaren.
Troost is dat jij er bent,
uren, dagen, maanden, jaren.
Michael Ignatieff is essayist en romanschrijver. Hij schrijft voor The New York Times, The New York Review of Books en The London Review of Books. Hij was partijleider van de Liberal Party of Canada. Hij was hoogleraar aan de Harvard University en is nu hoogleraar aan de Central European University.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
