De Amsterdamse tram in oorlogstijd
Het lijkt een onbelangrijk detail uit de Tweede Wereldoorlog: de tram in Amsterdam. Toch speelde hij een cruciale rol in deze jaren: “Gaandeweg ons onderzoek werd de rol van de tram steeds duidelijker en vooral groter. Het waren geen gewone tramritten. Geen bestaande lijndiensten. De bezetter had de tram als deportatie-instrument ingezet”(p. 14).
Oude facturen
In het administratieve onderzoek van Willy Lindwer en Guus Luijters zijn 23 facturen naar voren gekomen waaruit blijkt dat van juli 1942 tot september 1944 63.000 van de 77.000 Amsterdamse Joden zijn gedeporteerd. Van hen zijn 58.000 niet teruggekeerd. Ook het gezin van Anne Frank – hun namen staan op een lijst, waarvan een foto is afgedrukt – is met de tram afgevoerd.
Dit boek Verdwenen stad kwam onlangs in het nieuws omdat het Gemeentelijk Vervoersbedrijf na de oorlog een incassobureau inschakelde om een niet-betaalde rekening voor het vervoer van Joden alsnog door Duitsland betaald te krijgen. Toen dit na twee jaar nog niet was gelukt, heeft men het er maar bij laten zitten.
In het hoofdstuk over deze facturen wordt hier een uitgebreide beschrijving van gegeven. Waarschijnlijk zijn in één tramwagon zo’n 1000 tot 1200 Joden geperst. Uit het chronologisch overzicht achter in het boek blijkt dat het in totaal om 169 tramritten gaat.
Anne Frank
Aangrijpend is de reconstructie van de laatste dagen van de familie Frank. Er is een citaat uit een brief van de waarnemend directeur van het kantoor waar zij zaten ondergedoken waarin hij vertelt over de inval van de politie. Het geeft een duidelijk beeld van de toedracht. Pijnlijk is de onbetrouwbare tramconducteur die de hem toevertrouwde briefjes naderhand aan de Duitsers geeft al schijnt dit geen nadelige gevolgen voor de betrokkenen te hebben gehad.
Herbeleving
Willy Lindwer en Guus Luijters hebben in een oude tram de trajecten gereden waarlangs de Joden destijds zijn vervoerd. Zo ervaren zij aan den lijve de trajecten die de Joden destijds hebben afgelegd, zien zij de haltes, de straten en de huizen die de Joden toen hebben gezien. Ze noemen het ‘schuldige plekken’ omdat er zich een tragische geschiedenis heeft afgespeeld. Dat zijn bijvoorbeeld het Jonas Daniël Meijerplein, de Zentralstelle für Jüdische Auswanderung aan het Adema van Scheltemaplein waar vandaan 28.000 Joden zijn gedeporteerd, het beruchte Huis van Bewaring aan het Kleine-Gartman plantsoen, het verhuisbedrijf Puls aan de Kerkstraat en het hoofdkantoor van de Joodsche Raad aan de Nieuwe Keizersgracht.
Uit deze tramritten maar uit heel het verhaal blijkt de persoonlijke betrokkenheid van de auteurs. Hier en daar komt hun mening over de houding van ‘gewone’ Nederlanders ook duidelijk naar voren. Hun oordeel over de stad is niet gunstig: “Hoewel de bezetter en Nederlandse autoriteiten in eendrachtige samenwerking vanuit Amsterdam in een periode van iets meer dan een jaar ruim 63.000 Joden uit hun huizen haalden en naar hun dood deporteerden, heeft de stad zichzelf altijd een aura van heldhaftigheid toebedeeld”(p. 327).
Willy Lindwer zegt over zijn filmwerk van de Holocaust: “Ik deed dat omdat mijn Joodse ziel daarom vroeg”(p. 141).
Persoonlijke verhalen
De geschiedenis komt echt dichterbij in de beschreven herinneringen van Joden aan de Tweede Wereldoorlog: de angst voor razzia’s, de aanblik van lege huizen die vervolgens vaak door anderen werden overgenomen, de dood van NSB’er Knoot en de gevolgen daarvan, de rol van de Hollandsche Schouwburg en de harde houding van Nederlanders die met de Duitsers samenwerken. Er is onder andere een bijdrage van de secretaresse van de Joodse Raad. Tal van zwart/wit foto’s – soms ook in het geheim genomen – illustreren op aangrijpende wijze de tekst.
Willy Lindwer komt uit een Joods gezin en is documentairemaker en filmregisseur over de Holocaust, Israel, Midden-Oosten, jodendom en christendom. Guus Luijters is van Joodse afkomst. Hij is schrijver en columnist in Het Parool. Hij publiceerde eerder In memoriam, met de namen van 18.000 Joodse kinderen die zijn gedeporteerd en Klein geluk in de stad, een selectie van columns in Het Parool. Verdwenen stad hoort bij de gelijknamige film Verdwenen stad.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
