Geloven anno 2017 volgens Dietrich Bonhoeffer
[Recensie] Kun je als ‘modern’ mens nog wel geloven? Is christelijke godsdienst nog te handhaven in een samenleving die de veranderingen in de cultuur ondergaat en in zich opneemt? Deze vragen stelde Gerard Dekker zichzelf. Dekker is godsdienstsocioloog aan de VU Amsterdam, hij bestudeert de relatie tussen godsdienst en samenleving. Voor antwoorden op zijn vragen ging hij te rade bij de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer, in wie hij zich al jaren verdiept. Diens brieven, waarin Bonhoeffer zijn opvattingen over het christelijk geloof beschreef, werden de leidraad voor Dekkers overpeinzingen en gaandeweg ontstond dit essay Verlicht geloof. Geloven in de geest van Dietrich Bonhoeffer.
Wat is verlicht geloof volgens Dekker? Hieronder verstaat hij de aanpassing van het geloof aan onze huidige culturele situatie. Een geloof met aandacht voor het moderne bewustzijn en de moderne levenswijze. Maar tevens een geloof dat bevrijd is van ‘een last of druk’ opgelegd door dogma’s en geboden, geheel in de trant van Bonhoeffers Navolging van Christus.
Dat juist Dietrich Bonhoeffer voor Dekker de aangewezen persoon is voor mogelijke antwoorden, is afgezien van Dekkers belangstelling nog om een andere reden verklaarbaar. Als iemand sterk geconfronteerd werd met het bestaan van God was het deze theoloog wel. Door de invoering van de Neurenberger Rassenwetten in 1935 zag Bonhoeffer het als zijn taak in verzet te gaan tegen het naziregime. Op 5 april 1943 werd hij gearresteerd vanwege zijn verzetsactiviteiten en gevangen gezet in de Tegel-gevangenis, Berlijn. Hij zou de oorlog ook niet overleven. Op 9 april 1945 werd hij opgehangen in KZ Flossenburg.
In de gevangenis werkte Bonhoeffer zijn opvatting over ‘de toenemende mondigheid’ van de mens ten aanzien van God en het geloof verder uit. Hij zag in dat de nadruk steeds meer kwam te liggen op de aardse werkelijkheid, waarin we verondersteld worden te leven. Het hier en nu en hebben we daarin dan nog wel behoefte aan een God?
Dekker constateert vier fundamentele veranderingen in onze huidige cultuur die leiden tot een andere geloofsopvatting:
– de autonomie van de mens en de wereld tegenover het geloof;
– het veranderende wereldbeeld – de metafysische wereld is niet langer meer aanwezig in onze samenleving;
– de contradictie tussen enerzijds de evolutietheorie en anderzijds het Bijbelse scheppingsverhaal;
– de verschuiving van theorie naar in de praktijk brengen van het geloof.
Die zelfstandigheid van de Europese mens begon al in de 13de eeuw en zou in de 14de eeuw uitgroeien tot het Humanisme. God stond niet langer centraal, maar de rede en daar paste geen beeld van een bovennatuurlijk wereld bij. In plaats dat de kerken dit accepteerden, zoals de kunst en de wetenschap dat wel gedaan hadden, bleven de religieuze instituten vasthouden aan hun traditionele inzichten, – het bestaan van God en een bovennatuurlijke wereld –, terwijl Bonhoeffer juist positiviteit zag in de aanvaarding van die mondigheid. Volgens de theoloog was dit de bedoeling die God voor ogen had voor de mensheid. In een van zijn brieven schreef hij: “De mondige wereld is goddelozer en daarom misschien dichter bij God dan de onmondige wereld.” Voor Bonhoeffer is God niet de machtige God, maar juist de lijdende God. Het beeld dat wij van God hebben is verkeerd. God is niet de pasklare oplossing, de redder in nood als wij tegen moeilijkheden in ons leven aanlopen, de mens moet in zijn beste kwaliteiten met God geconfronteerd worden.
Metafysische werkelijkheid
De wereld verandert voortdurend. Ook de huidige samenleving staat onder druk om het christelijke geloof opnieuw tegen het licht te houden. Binnen diverse disciplines in onze samenleving als theologie en filosofie buigt men zich over het vraagstuk of er tegenwoordig nog wel plaats is voor God in ons leven. Naarmate de wetenschap voortschrijdt en de samenleving steeds materialistischer wordt, sterft ook het geloof in de metafysische werkelijkheid en daarmee sterft voor velen ook God. In deze nieuwe aardse werkelijkheid staat de mens er alleen voor. De wanorde, waarvoor hij zelf verantwoordelijk is, zal hij ook zelf weer moeten oplossen. De grote wereldproblemen hebben de religie overstegen. De huidige mens wil zekerheden en geen vaagheden meer. Religie moet plaats maken voor tolerantie. De mens moet zelfstandig denken en voor zichzelf uitmaken of daarin plaats is voor God.
Voor Bonhoeffer echter is de werkelijkheid van God en de werkelijkheid van deze wereld één. Beide werelden liggen besloten in de naam Jezus Christus. De mens geworden God bevestigt dat God juist de wereldlijkheid van het menselijk bestaan in stand wil houden. Transcendentie betekent volgens Bonhoeffer niet buiten de bestaande wereld, maar ‘er zijn voor anderen’. Christelijk geloof moet veranderen in christelijk leven.
Dekker concludeert dat “ondanks al die veranderingen een christelijk geloof ook in onze moderne culturele situatie mogelijk is.” Dat biedt hoop voor de mensheid, al geeft hij wel zonder meer toe dat het gedachtegoed van Dietrich Bonhoeffer voor velerlei uitleg vatbaar is. Het essay eindigt met tien kenmerken die Dekker onder het verlicht geloof kwalificeert. Het belangrijkste kenmerk is dat het geloof is gericht op dit leven en op deze werkelijkheid.
Verlicht geloof is een aangenaam leesbare en heldere verhandeling die een handreiking biedt voor mensen die nog willen blijven geloven in een christelijke God. Het zal niet bijdragen tot een hernieuwde opleving van het christelijk geloof. Daarvoor zijn de kerken te lang achtergebleven. Het inspelen op de veranderende maatschappij had al veel eerder moeten gebeuren als men de kudde in stand had willen houden. Maar de kerken zijn daarvoor een te log instituut en nu de mens eenmaal gewend is zelfstandig te denken, zal het moeilijk zijn voor het christelijk geloof om zijn bestaansrecht te houden.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
