Wat is waarheid?
Die vraag stelt Pilatus, Romeins bestuurder, als Jezus bij hem wordt gebracht om te worden berecht. Het is een interessante filosofische vraag die iets zegt over wat iemand bezighoudt. Wie naar waarheid vraagt, is in elk geval op zoek naar een betrouwbaar houvast en is niet op voorhand heilig overtuigd van z’n eigen gelijk. De vraag blijft overigens onbeantwoord en zal voor Jezus geen vrijspraak betekenen want de denkwereld van waaruit Pilatus deze vraag stelt, is een totaal andere dan de denkwereld van Jezus. Pilatus wast letterlijk zijn handen in onschuld en geeft Jezus over aan de Joodse religieuze leiders.
Beleefde waarheid
Rob Wijnberg, filosoof, beschouwt waarheid als “de bril waardoor een samenleving naar de wereld kijkt” (p. 10), waarheid is een “maatschappelijke gemoedstoestand” (p. 20).
De vraag is wel of deze omschrijving stand kan houden want de gemeenschappelijk beleefde waarheid staat vandaag ernstig onder druk. Ieder heeft tegenwoordig immers zo’n beetje z’n eigen waarheid en daarom zijn er vele waarheden naast elkaar zo lijkt het wel. Er is dan ook – in soms ernstige mate – sprake van een “privatisering van waarheid”.
Heeft dat niet te maken met de vele – nationale en internationale – veranderingen die er momenteel gaande zijn? In een wereld die mensen op veel fronten beangstigt, onzeker maakt en bedreigend overkomt, zoeken mensen naar het houvast van nostalgisch getint nationalisme en benadrukken zij het belang van de eigen groep. Mensen zijn vaak bang dat zij dit kwijtraken en zullen opgaan in een groter onherkenbaar geheel waarin men zich niet thuis voelt.
Ontwikkeling van waarheid
Rob Wijnberg laat in dit boek heel mooi zien hoe waarheid zich door de tijden heen ontwikkelt. Dat wordt zichtbaar in een schema dat steeds terugkeert en geleidelijk wordt aangevuld tot aan onze tijd. Ooit kwam waarheid ‘uit de hemel vallen’, was waarheid daarom transcendent, religieus van aard en werd dus als heilig en onaantastbaar beschouwd.
Daarna kwam de tijd waarin wij de waarheid rationeel doorgrondden en wetenschappelijk vaststelden wat waar is, de moderne tijd die begint met het rationalisme. Vervolgens werd de waarheid subjectief van karakter en cultureel bepaald. Er is “… één ontwikkeling die als een rode draad door de westerse geschiedenis loopt: de voortschrijdende toe-eigening van waarheid”(p. 63). Waarheid wordt dus steeds ‘kleiner’ van betekenis en heeft een beperktere reikwijdte.
Deze ontwikkeling is er nog steeds maar waarheid wordt ook in toenemende mate bepaald door de media die hun eigen commerciële of ideologische belangen hebben om een bepaalde waarheid uit te dragen. “Informatie functioneert zo als een product dat niet zozeer onderliggende idealen dient, zoals kennis vergroten, maatschappelijk relevante gebeurtenissen agenderen of een algemeen publiek belang dienen, maar dat als voornaamste doel heeft de behoeften van ons – de informatieconsument – te bevredigen”(p. 77).
Daarom verbindt waarheid ons vandaag niet meer want zij valt uiteen in allerlei doelgroepen die elk in hun eigen waarheidsbubbel leven. Vanuit die bubbel is er vaak een roep om gehoord en erkend te worden.
Verbinding
Het is belangrijk dat we weer de verbinding zoeken want de basis van humaniteit is er nog steeds, zo maakt Rob Wijnberg duidelijk. De mens is en blijft – schokkende en treurigstemmende uitzonderingen daargelaten – toch een sociaal wezen dat graag samenwerkt met en zorgt voor anderen. Mensen zijn ook van elkaar afhankelijk in de huidige samenleving. Daarom ziet Rob Wijnberg minder polarisatie dan we denken omdat er bij de meeste mensen vertrouwen in de ander is.
Dat is gelukkig waar maar het zou wel goed zijn als dit ook meer naar voren zou komen. Nu krijgen de politieke en sociaal-culturele tegenstellingen vaak de meeste aandacht en dat komt de onderlinge samenhang in de maatschappij niet ten goede.
Een waardevol en intrigerend boek dat aanspreekt omdat er binnen een half jaar al vijf drukken zijn verschenen.
Rob Wijnberg was in 2013 Journalist van het Jaar en was columnist in De Telegraaf, De Groene Amsterdammer en NRC. Hij is oprichter van De Correspondent.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
