"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Wereldbedenkers

Zaterdag, 2 maart, 2019

Geschreven door: Jos Lexmond
Artikel door: Johan Klein Haneveld

Boeiende hommage aan de SF van Jack Vance

[Recensie] Begin dit jaar [2018/red.] werd op de fantasyschrijversfacebookpagina nog geklaagd dat er geen specifieke Nederlandse science-fictionbundels waren en dat het voor de bekendheid van het genre en de belangrijkste, of meest publicerende auteurs daarin mooi zou zijn een collectie te hebben waarin hun verhalen te vinden zouden zijn. Kijkend naar de inhoudsopgave van Wereldbedenkers realiseer ik me dat die behoefte nu niet meer zo groot is, want volgens mij behoren de zestien hierin verzamelde auteurs tot de grootste Nederlandse SF-talenten van de afgelopen dertig jaar, met nieuwkomers die hard aan de weg timmeren en ‘oudgedienden’ die meestal nog steeds van zich laten horen. Er ontbreken natuurlijk enkele namen, maar de lijst van auteurs is absoluut indrukwekkend. Ik beschouw het als een eer ook in de selectie opgenomen te zijn. Het enige waarin het boek nog niet helemaal de behoefte vervult is het feit dat dit geen specifieke SF-bundel is. Jack Vance schreef ook niet alleen sciencefiction, maar betrad ook het terrein van de fantasy en in zijn Stervende Aarde-serie een combinatie van beide. Hij schreef ook nog eens detectives. En hier vind je al die genres terug. Van de uitermate geslaagde detective in de ruimte Spreken in tongen van Jos Lexmond, tot de Stervende Aarde-verhalen van Tais Teng. De eerste had ik in Ganymedes-13 al gelezen, maar daar vond ik het niet zo passen tussen de wat hardere SF. Ik de context van een bundel met Vance-achtige verhalen bleek het echter een topper. Ik vond de bedachte wereld goed in elkaar zitten en de wrange ontknoping was ook heel sterk. Tais is uit zichzelf al een schrijver in de geest van Vance, die rijke fantasiewerelden creëert, vol buitenissige details en wonderlijke bewoners en schrijven in de werelden van Vance zelf gaat hem makkelijk af. Zijn Lirander van Windmare zat knap in elkaar: kort, maar krachtig.

Als hommage aan Vance is deze bundel absoluut geslaagd. Wie maar een paar boeken van Vance heeft gelezen weet zijn invloed direct te herkennen. Niet alleen in de bijzondere werelden die worden beschreven in wat lyrisch taalgebruik, of in de voetnoten, maar ook in het type verhalen dat hier verteld wordt. Ze gaan vaak niet in de eerste plaats over wetenschappelijke innovaties of een spel met de natuurwetten, maar over samenlevingen die op andere normen en waarden dan de onze gebaseerd zijn, en het spel met de daar heersende regels. Die laatste blijken vaak niet heel rationeel te zijn, en de hoofdpersoon is vaak niet per se de moreel meest hoogstaande, of meest heldhaftige figuur, maar de slimste. Degene die de regels van de maatschappij zo weet toe te passen dat hij (meestal is het een ‘hij’) krijgt wat hij verlangt, en dat is meestal niet een betere wereld, maar rijkdom of zintuigelijk genot. Het zijn zogenoemde ‘schelmenverhalen’. De tovenaar Cugel is zo’n karakter. We leven mee met zijn slimme manipulatie van zijn wereld en gniffelen als het hem lukt anderen om te tuin te leiden of als hij zelf het slachtoffer wordt van een valkuil die hij voor een ander heeft gegraven. De meeste verhalen hier vallen in dit patroon. Het laatste gebeurt bijvoorbeeld in Een verheven plaats op Pandira’s planeet van Eddy C. Bertin. Bertins verhalen kenmerken zich door sterke ideeën en een levendig taalgebruik, dat niet de indruk wekt moeilijk te willen zijn om het moeilijk zijn, maar je juist opslokt in een andere wereld. Ook hier waar een mens die zijn geld is kwijtgeraakt een baantje aanneemt, maar waar sprake is van een communicatieprobleem. Een van de beste verhalen uit de bundel in mijn ogen.

Jaap Boekestein laat zijn karakter Margen de Magere juist slim gebruik maken van zijn kennis van de gebruiken van een ander volk. De verhalen van Jaap kenmerken zich door iets wat ik als niets anders kan omschrijven dan ‘levensvreugde’. De schrijver heeft lol in het schrijven en zijn karakters hebben lol in hun avontuurtjes en als lezer gun je ze dan ook dat ze slagen. Niet alle schrijvers hebben zich gehouden aan een Vance-achtige wereld of vertelstijl. Het verhaal van Peter Kaptein speelt zich wel af in een beschaving met bijzondere regels (compleet met voetnoten), maar zijn hoofdpersoon is een meisje dat door ons mogelijk als autistisch zou worden omschreven en niet een schelm. Zijn verhaal is sterk, al wil hij volgens mij iets te veel. De wereld in zijn verhaal is zo complex (op een goede manier) dat ze wellicht nog beter tot haar recht zou komen in een roman. Nu is het verhaal eigenlijk te klein voor de beschreven wereld en leiden alle details een beetje af. Bij mij duurde het daardoor even voor ik echt in het verhaal zat, en met de hoofdpersoon meeleefde. Iets meer ademruimte had dit verhaal sterker gemaakt, denk ik. Ik moet wel zeggen dat dit verhaal me nog sterker deed uitkijken naar een SF-roman of verhalenbundel van Peters hand. Ook mijn verhaal heeft, ook al gaat het over een ‘Stervende aarde’ en is de hoofdpersoon aanvankelijk moreel niet heel ‘wit’, maar wat ‘grijs’, minder met Vance te maken dan met Asimov. Die was mijn held en ik heb Vance pas een stuk later in mijn SF lezende leven ontdekt. Ik was ook nooit echt groot fan, moet ik eerlijk toegeven. En dan vooral omdat ik de voorkeur gaf aan op wetenschap en techniek gebaseerde verhalen en omdat ik de morele grijstinten niet zo waardeerde. De werelden van Vance lijken niet te streven naar sociale rechtvaardigheid en de karakters zijn er meestal niet mee bezig de wereld te verbeteren of schoonheid te ontdekken – hun drijfveren zijn wat meer laag bij de grond (zoals ik al zei: schelmenverhalen). Daar is niks mis mee, maar ik zoek meestal naar verhalen die me wat meer inspireren en tot actie, of minstens tot overdenking daarvan aansporen. Dus lieten ook hier enkele verhalen me met een wat wrange nasmaak achter. Zoals het verhaal van Jan J.B. Kuipers, Scharlaken droom. Kuipers is ontegenzeggelijk een taalvirtuoos, die hier met bijzondere woordkeus en suggestieve beschrijvingen een fantastische wereld neerzet. Ik meende zelf dat het misschien zelfs wat eenvoudiger had gekund, maar dat is mijn persoonlijke smaak. En de sfeer van dit verhaal stond mij zelf dus een beetje tegen. Maar vooral het verhaal van Mark J. Ruyffelaert, ook nog eens de langste uit de bundel, stuitte me tegen de borst. Ik ben al geen fan van zijn verhalen in bijvoorbeeld de Wonderwaan, maar dit verhaal maakte het wel heel bont. En hoe moreel neutraal de verhalen van Vance ook waren, ze wekten bij mij nooit walging op. Dat doet dit verhaal wel. En hier ontbreekt ook de levenslust die in mijn optiek Vance zo kenmerkt. Het is ook geen verhaal maar een collectie van 64 scenes. Een deel ervan deed me wel grijnzen van een ironische wending, en ik denk dat hij probeerde een soort decadente ‘fin de siecle’-sfeer op te roepen, met de schoonheid van verval als thema, als een soort Dorian Gray die zijn vervulling haalt uit steeds perversere feesten of de schoonheid van het monster als in The Phantom of the Opera. Met zijn stijl op zich is niks mis. Maar dat hij zo regelmatig schrijft over pedofilie alsof dat de enige uiting van dit soort duisternis is, geeft me toch een afkeer van zijn werk. Maar ik kon ook eigenlijk geen overeenkomst zien met het werk van Jack Vance. Dat kan ook betekenen dat ik Vance’s werk niet goed genoeg ken, natuurlijk. Dit is echter geen reden om deze bundel niet aan te bevelen. De sterke verhalen wegen ruimschoots op tegen de verhalen die ik wat minder geslaagd achtte en iedereen met interesse in de Nederlandse fantastiek moet deze bundel lezen – waar vind je nu zoveel Nederlandse genrehelden bij elkaar in één bundel? Net zo iedereen die genoten heeft van het werk van Jack Vance. Dit is namelijk een zeer geslaagd eerbetoon aan deze schrijver, die duidelijk een niet uit te vlakken stempel heeft achtergelaten op de SF- en fantasyliteratuur in Nederland. Dat blijkt trouwens mooi uit de introducties die alle schrijvers bij hun eigen verhalen toevoegden – een leuk detail van Wereldbedenkers.

Bergen

Eerder verschenen op Hebban