Fraai handboek van de Hollandse Waterlinie
Onder redactie van de landschapsarchitect Harry Harsema en hoogleraar landschapsarchitectuur aan de TU Delft Eric Luiten is dit prachtige en lijvige boek tot stand gekomen over de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie:
‘Bij elkaar een strook van zo’n 200 kilometer lengte die zich door het lage land rond Amsterdam en Utrecht slingert om te eindigen in de Biesbosch. Een strook met forten, bunkers en voormalige inundatievelden, met dijkjes en sluizen. Een bijzonder landschap dat in de negentiende en begin twintigste eeuw is aangelegd ter verdediging van het westen van het land” (uit het voorwoord).
Historische terugblik
In het eerste hoofdstuk wordt stilgestaan bij oorlogen en bezettingen waarin het water als verdediging een belangrijke rol speelde. Ook wordt uitgelegd hoe zij zijn opgezet en functioneren en foto’s met toelichtende tekst erin maken dit duidelijk. Fraaie kaarten laten zien waar de 106 bouwwerken zich bevinden.
De uitvinding van de bisantgranaat, die tien keer sterker is dan de tot dan toe gebruikelijke explosieven, maakte een einde aan het nut van deze verdedigingswerken. Het – best wel degelijke en dikke – metselwerk is namelijk niet tegen deze kracht bestand. Er zijn nog wel aanpassingen met beton gedaan maar de komst van vliegtuigen was destijds niet voorzien en betekende het definitieve einde van het oorlogsdoel waarvoor deze bouwwerken werden ontworpen en gemaakt.
In de jaren 90 van de vorige eeuw werd er nagedacht over een herbestemming van deze bouwwerken die geen functie meer hadden en er vaak wat verwaarloosd bij lagen.
Herbestemming
Het hoofdstuk Wisseling van de wacht neemt – gelukkig – een groot deel van het boek in beslag en is gewijd aan de herbestemming van de bouwwerken. Dat wordt zichtbaar gemaakt in de delen: activeren, verbouwen, toevoegen, ontsluiten, vernatten, ensceneren, verstillen.
Met veel foto’s worden er voorbeelden gegeven van de wijze waarop gebouwen een nieuw leven krijgen, vaak in de vorm van horeca en groepsonderkomen. Ook heeft er hier en daar woningbouw plaats gevonden. Exploitanten vertellen hun verhaal.
Het is een lees- en kijkboek. Opvallend is de foto van slot Loevestein met een lichtperformance van studio Roosegaarde. Het uitzicht van de kustbatterij Durgerdam – Vuurtoreneiland – waar een houten kas met veel glas aan is toegevoegd, is schitterend. Fort Kijkuit is fraai verbouwd tot kantoor van Natuurmonumenten.
“Eigenlijk is de Waterlinie een langgerekt park” aldus Kees van der Velden. Het is een prachtige verbinding van natuur en een scala aan gebouwen: “kazernes, torenforten, kruitmagazijnen, remises, groepsschuilplaatsen, flankbatterijen, poortgebouwen, poternes en caponnières” (p. 209).
In het hoofdstuk Langs de linies worden alle 106 bouwwerken beschreven en in beeld gebracht, een aantal van deze gebouwen komt op grote foto’s prachtig tot uiting.
Dit boek heeft mede door zijn kloeke formaat het karakter van een handboek en heeft ook duidelijk een toeristisch element omdat de lezer aan de hand hiervan een tocht langs de bouwwerken kan plannen.
De tragiek van deze bouwwerken – dat ze nooit hebben gefunctioneerd – is vandaag hun redding omdat ze daarom vrijwel ongeschonden door de tijd zijn gekomen en nu terecht zijn herontdekt vanwege hun culturele en landschappelijke waarde. Gezien het vele prachtige fotomateriaal in het boek had ik persoonlijk een andere en meer tot de verbeelding sprekende foto voor de omslag gekozen.
Medewerkers: Martine Bakker, architectuurhistoricus; Jaap Jan Berg, docent en onderzoeker architectuur en ruimtelijke ordening; Jeroen Bosch, landschapsarchitect en fotograaf; Daphne de Bruin, redacteur van Blauwdruk; Bernard Colenbrander, hoogleraar architectuurgeschiedenis aan de Technische Universiteit in Eindhoven; Fred Feddes, journalist, publiceerde onder ander 1000 jaar Amsterdam; Yttje Feddes, landschapsarchitect; Mark Hendriks, planoloog; Marc Nolden, landschapsarchitect; Peter Paul Witten, planoloog.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
