Waar woorden ophouden
[Recensie] “De grenzen van mijn taal betekenen de grenzen van mijn wereld,” schreef de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951) in zijn Tractatus Logico-Philosophicus (TLP 5.6, 1921/1922). Maar wat hij daar nu precies mee bedoelde, daar discussiëren zijn interpreten vandaag de dag nog steeds over. Wittgensteins gecomprimeerde schrijfstijl vormt daarbij niet eens het grootste obstakel. Dat de filosoof zelf van mening was dat alle proposities in zijn logisch-filosofisch traktaat betekenisloos waren, lijkt elke mogelijke – talige – duiding bij voorbaat uit te sluiten. Toch hebben dertien filosofen het gewaagd zich te storten op het thema van de grenzen van taal in Wittgensteins filosofie. Hun essays zijn gebundeld in Wittgenstein and the Limits of Language, onder redactie van Hanne Appelqvist.
Wat onmiddellijk opvalt, is dat slechts één essay in de bundel zich expliciet en exclusief tot doel heeft gesteld Wittgensteins gewraakte passage op de korrel te nemen. Colin Johnstons essay legt de raadselachtige propositie uit als een alternatieve uitdrukking van een steeds terugkerend thema in de Tractatus, namelijk dat wat denkbaar ook mogelijk is, en vice versa. Hoewel zijn tekst focust op Wittgensteins reflectie op de waarheid van solipsisme in TLP 5.6 tot TLP 5.64, komen de hoofdlijnen van het werk in vogelvlucht voorbij. Zijn tekst kan daarom ook gelezen worden als een uitstekende korte opfriscursus in Wittgensteins vroege werk.
De overige essays hanteren een aanmerkelijk liberalere interpretatie van het thema, in zowel het vroege als het late werk. Zo betoogt Hans-Johann Glock dat het gebrek aan spraakvermogen in dieren een grens stelt aan de mate waarin wij over hun bewustzijn kunnen spreken. Het feit dat dieren niet over hun innerlijke leven kunnen spreken, heeft tot gevolg dat we hen maar in beperkte mate mentale toestanden kunnen toeschrijven. Ysra Neumann, om een ander voorbeeld te noemen, herkent een grens in de taal in het feit dat beweringen (“Het regent”) en uitdrukkingen van overtuigingen (“Ik geloof dat het regent”) slechts een gedeeltelijke overlap in gebruik hebben. Soms betekenen ze hetzelfde, maar soms ook niet. Dit verklaart waarom een uitspraak als “Het regent, maar ik geloof niet dat het regent” zo’n paradoxale klank heeft:
De bundel behandelt zowel bekende als minder bekende thema’s in Wittgensteins werk. Een voorbeeld van de eerste is het onzegbare van ethiek en religie voor de vroege Wittgenstein. Dit wordt uitgebreid behandeld in de essays van Appelqvist, Panu-Matti Pöykkö en Sami Pihlström. William Child snijdt de de samenhang tussen de wereld en taal in Wittgensteins latere werk aan. De laatste twee essays in de bundel zijn een uitstekend voorbeeld van minder bekende thema’s. Eran Guter bespreekt Wittgensteins kritische analyse van het tijdsbegrip van Augustinus in relatie tot muziek. En Danièle Moral-Sharrock past de zeggen/tonen-dichotomie toe op literatuur. Hoewel ze zich mede baseert op enkele opmerkingen van Wittgenstein zelf, moet wel worden opgemerkt dat haar interpretatie van de filosoof erg aan de vrije kant is. Zo schuwt ze het niet om uitspraken uit zijn vroege, middelste en latere periode in te zetten om haar punt te maken.
De grenzen van de taal is een thema dat steeds opnieuw terug komt in het oeuvre van Wittgenstein. Toch wordt er op heel verschillende manieren invulling aan dat thema gegeven. De essays in Wittgenstein and the Limits of Language geven een goede impressie van de vele manieren waarop de filosoof – Wittgenstein en de Filosoof als grammaticale barbaar – tegen deze grenzen aan kan lopen. Wittgenstein was van mening dat filosofische problemen ontstaan daar waar de taal miskend wordt. Deze bundel bewijst maar weer: daar waar woorden ophouden, beginnen de vragen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
