Een boek is een boek is een boek … is een boek?
[Column] Wie veronderstelt dat elk boek op de eerste bladzijde begint en vervolgens vanzelfsprekend op de laatste eindigt, is zich waarschijnlijk niet bewust van de inspanningen die sommige schrijvers zich getroosten om die indruk te wekken.
Een schrijver weet lang niet altijd hoe zijn verhaal zal eindigen, maar er zijn er ook die precies weten hoe het afloopt, nog voordat ze een letter op papier gezet hebben. Onderweg moeten schrijvers niet zelden alle zeilen bijzetten om hun verhaal en personages de goede kant op te dirigeren.
Tot zover de verhalen die geschreven zijn om lineair gelezen te worden. Hoeveel omwegen de schrijver ook bewandelt: uiteindelijk wil hij dat de lezer bij het begin begint en is het verhaal op de laatste pagina ook echt afgelopen.
Er bestaan ook andere boeken. Boeken die bij verschijnen nog niet van a tot z vastliggen. Boeken die hun definitieve vorm pas krijgen nadat de lezer een keuze heeft gemaakt uit de mogelijkheden die de schrijver hem aanbiedt.
Aan het bestaan van dat soort boeken werd ik herinnerd tijdens de presentatie van Wulk: Vallen & Opstaan van Myrte Leffring. Wulk is een tweeluik, waarin hetzelfde verhaal één keer in de vorm van een roman en één keer in de vorm van poëzie verteld wordt. De lezer kan of in Wulk: Vallen (de roman) of in Wulk: Opstaan (de poëzie) beginnen (v.v.), maar hij kan er ook voor kiezen om de hoofdstukken en gedichten per corresponderend paar te lezen.
De schrijver en haar uitgever noemen Wulk “een uniek, niet eerder vertoond genre-experiment”. En toen moest ik aan tenminste twee andere titels in mijn boekenkast denken die je met recht ook experimenteel zou kunnen noemen: The Unfortunates / Ongeluksvogels van B.S. Johnson en How to be both / Het een als het ander van Ali Smith.
The Unfortunates / Ongeluksvogels van B.S. Johnson is een roman die bestaat uit 27 losse katernen die in willekeurige volgorde gelezen kunnen worden. Behalve, het eerste en het laatste: die zijn door B.S. Johnson nadrukkelijk als het eerste en het laatste hoofdstuk bedoeld.
B.S. Johnson, beïnvloed door Sterne, Joyce en Beckett, had uitgesproken ideeën over literatuur. “[…] de belangrijkste taak van de roman was in zijn ogen zichzelf vragen stellen, aandacht vestigen op de kunstmatigheid van het genre en schrijvers die de roman beschouwden als louter een middel om een lineair verhaal te vertellen, hielden zichzelf voor de gek”, schrijft Jonathan Coe in zijn – in een apart katern opgenomen – inleiding op de Nederlandse vertaling van Jan Pieter van der Sterre.
In The Unfortunates / Ongeluksvogels worden heel veel herinneringen opgehaald. De essentie van herinneringen is dat ze nogal arbitrair oppoppen. Ze houden zich niet aan narratieve wetten en regels en negeren chronologie en meestal ook oorzakelijke verbanden.
Die willekeur simuleert B.S. Johnson in The Unfortunates / Ongeluksvogels door zijn verhaal op te delen in losse katernen, waardoor elke lezer at random kennis kan nemen van de herinneringen van het personage, een voetbalverslaggever die verdacht veel – hoewel verdacht veel: B.S. Johnson vond ook iets van verzonnen verhalen – op de schrijver lijkt.
Lezen lezers al zelden hetzelfde boek als het een lineair verteld verhaal betreft, in het geval van The Unfortunates / Ongeluksvogels is het feitelijk zo dat zelfs de statistische kans dat lezers de 27 katernen in dezelfde volgorde lezen al heel erg klein is.
How to be both / Het een als het ander van Ali Smith is op een andere manier experimenteel. De ‘roman’ bestaat uit twee afzonderlijke verhalen die niet zonder elkaar kunnen. Het ene verhaal speelt in 1460. Hoofdpersoon is Francesco del Cossa. Een schilder. Het andere verhaal speelt halverwege de jaren zestig van de vorige eeuw. Daarin is George, een tiener die recent haar moeder verloren heeft, de hoofdpersoon.
Dat Francesco del Cossa zijn opwachting maakt in het contemporaine verhaal is niets bijzonders. Zelf het feit dat de wereld van George doorschemert in het historische verhaal valt nog te verklaren vanuit de opvatting van Ali Smith over de kunst van het verhalen vertellen: “Every great narrative is at least two narratives, if not more — the thing that is on the surface and then the things underneath which are invisible.”
Wat How to be both / Het een als het ander onorthodox en experimenteel maakt, is dat Ali Smith wilde dat één helft van de oplage met het historische verhaal en één helft met het contemporaine verhaal zou beginnen. Daardoor doen lezers van de verschillende versies een wezenlijk andere leeservaring op. Met welke verhaal de lezer begint, bepaalt welke verwijzingen hem in de tekst opvallen en hoe hij de samenhang tussen de verhalen ervaart.
Die eerste leeservaring kun je niet meer ongedaan maken, zoals je ook leeservaring opgedaan door het voor het eerst lezen van The Unfortunates / Ongeluksvogels en Wulk: Vallen & Opstaan in de door jou bepaalde volgorde niet meer ongedaan kunt maken.
Twee gedachten popten op toen ik me nadat ik Wulk – eerst Opstaan, daarna Vallen – uit had en me onderdompelde in The Unfortunates / Ongeluksvogels en How to be both / Het een als het ander. De eerste: B.S. Johnson, Ali Smith en Myrte Leffring moeten wel veel vertrouwen in zichzelf en in hun lezers hebben dat ze zoveel aan het toeval over durven te laten.
De tweede: is er strikt genomen nog sprake van herlezen als Wulk: Vallen & Opstaan, The Unfortunates / Ongeluksvogels of How to be both / Het een als het ander voor de tweede, derde of zoveelste keer, maar dan in een andere volgorde, gelezen worden?
Want gaat herlezen niet uit van de premisse dat er tussen alle variabelen die van invloed zijn op het lezen die ene onwankelbare constante zit: het boek? Het boek dat er na verloop van tijd dan misschien iets anders uit is gaan zien, maar dat op eventuele kleine correcties na, toch altijd hetzelfde is gebleven.
Als een lezer door het herlezen tot de conclusie komt dat een boek hem veel meer of juist niets meer te vertellen heeft, dan ligt dat niet aan het boek. Het ligt aan de tijden die veranderd zijn. Of aan hem, omdat hij veranderd is. Of heel misschien aan de status die het boek in de loop der tijd verworven heeft.
—
Eerder verschenen in Bazarow Magazine en op Hanta
