Zo verzet je je tegen een dictator

De strijd tegen de leugens van dictators en sociale media

[Leesfragment] Al jarenlang spreekt journalist Maria Ressa zich kritisch uit over het beleid van haar thuisland de Filipijnen. President Duterte probeert daar de straten schoon te houden door moorden binnen de drugswereld ongestraft te laten uitvoeren en verspreidt bovendien via obscure online netwerken met haat doorspekte leugens onder zijn bevolking. Inmiddels is Ressa zelf meerdere keren gearresteerd en hangen haar lange gevangenisstraffen boven het hoofd – en dat allemaal voor het uitspreken van de waarheid.

In Zo verzet je je tegen een dictator laat ze zien hoe de democratie wereldwijd langzaam ten onder gaat en hoe sociale media een serieuze bedreiging vormen voor onze vrijheid. Betoogd vanuit de frontlinie van de digitale oorlog, is dit Ressa’s dringende oproep aan ons allemaal om op te staan en actie te ondernemen voordat het te laat is.

Maria Ressa is journalist en oprichter van het Filipijnse online nieuwsbedrijf Rappler. Ze werd meerdere keren gearresteerd onder het bewind van de Filipijnse president Duterte, omdat ze zich openlijk uitliet over het onbestraft laten uitvoeren van drugsmoorden en het online verspreiden van desinformatie door de regering. In 2021 ontving Ressa de Nobelprijs voor de Vrede en de UNESCO World Press Freedom Prize.

Tjitske Lingsma schreef een prachtig portret over het leven en werk van Ressa voor de Groene Amsterdammer. Lees het artikel hier.

(Uitgevers die geïnteresseerd zijn om een leesfragment van een van hun boeken op Bazarow te plaatsen, kijk hier voor de voorwaarden.)

Voorwoord door Amal Cloony

Als we ons een superheld voorstellen denken we misschien niet aan een vrouw van 1,55 meter met een pen in haar hand. Maar tegenwoordig hebben journalisten in dictatoriale landen een bovennatuurlijke kracht nodig.

Ze hebben dagelijks te maken met bedreigingen van hun reputatie, hun vrijheid en – in sommige oorden – hun leven. En Maria Ressa is een van hen.

Als ik zeg dat Maria Ressa strijdt tegen onrecht is dat zwak uitgedrukt. In een dictatuur is de tegenstander van een journalist de staat – die het beleid maakt, het politieapparaat controleert, de aanklagers aanstelt en de gevangenissen achter de hand houdt. Zo’n staat heeft een heel leger van online actieve bots om iedereen die als een tegenstander wordt beschouwd te belasteren en te ondermijnen. En het belangrijkste van alles: zo’n staat moet de informatie die circuleert controleren om te kunnen overleven. Zijn bestaan hangt af van de verzekering dat er aan ieder verhaal maar één kant zit.

Zoals een beroemde filosoof ooit zei: er bestaat geen grotere tirannie dan die welke uitgeoefend wordt onder het schild van de wet en in naam van gerechtigheid. Maar onder president Duterte deinsde de Filipijnse regering er niet voor terug om wettige middelen te gebruiken om vermeende tegenstanders te intimideren. De autoriteiten trokken Maria’s persvergunning in en spanden rechtszaken aan waardoor ze dreigde failliet te gaan. Ze heeft te maken met een stuwmeer van valse aanklachten waardoor ze het risico loopt dat ze haar leven achter de tralies moet doorbrengen.

Mandela
Niet omdat ze een misdaad heeft begaan – maar omdat de leiders van haar land haar kritiek niet willen horen. Dus heeft ze de keus: zich neerleggen bij de beleidslijn van de regering zodat ze niets te duchten heeft; of alle risico’s nemen om haar werk te kunnen doen. Zij heeft zonder aarzelen gekozen voor de laatste optie. En ik weet dat ze nooit zal opgeven.

Gedurende de hele geschiedenis zijn belangrijke stemmen in een samenleving bestreden. Gandhi, Mandela en Martin Luther King zijn allemaal gerechtelijk vervolgd omdat ze kritiek hadden op hun toenmalige regering. Toen Gandhi in India wegens opruiing voor het gerecht werd gedaagd zei hij tegen de jury dat hij geen genade wilde omdat hij in verzet was gekomen tegen een regering die de mensenrechten met voeten trad: ‘Ik ben hier […] om de hoogste straf die mij kan worden opgelegd tegemoet te zien en te ondergaan’ omdat ‘non-coöperatie met het kwaad evenzeer een plicht is als coöperatie met het goede.’ Als gevolg van zijn uitspraak bracht hij twee jaar door in de gevangenis. Maar hij maakte van India een rechtvaardiger samenleving. Mandela werd gearresteerd toen zijn opvattingen de regering niet aanstonden: de beschuldiging was hoogverraad, en als gevolg daarvan zat hij zevenentwintig jaar in de gevangenis. Maar hij maakte een einde aan het kwaad van de apartheid.

Maria’s strijd is er een die onze tijd definieert. Uit statistieken van de afgelopen jaren blijkt dat sinds daar cijfers van worden bijgehouden, in de hele wereld meer journalisten worden opgepakt, gevangengezet en vermoord dan ooit. En het aantal dictaturen in de wereld is op dit moment groter dan het aantal democratieën.

Daarom weigert Maria haar land te verlaten en is ze vastbesloten zich te verdedigen tegen de beschuldigingen. Ze weet dat een onafhankelijke stem zoals de hare altijd waardevol is maar essentieel wordt als anderen zwijgen. Ze springt in de bres voor iedereen die zijn of haar mond open durft te doen. Want als Maria, Amerikaans staatsburger en Nobelprijswinnaar, gevangen kan worden gezet omdat ze haar werk doet, wat voor kans hebben anderen dan nog?

‘Sterke mannen’
Het is ironisch dat autocratische leiders vaak ‘sterke mannen’ worden genoemd terwijl ze in werkelijkheid geen afwijkende meningen kunnen tolereren, of zelfs maar een gelijk speelveld. We zouden juist degenen die tegen die ‘sterke mannen’ in verzet komen moeten roemen om hun kracht – en sommigen van hen zijn maar 1,55 meter lang.

Elie Wiesel waarschuwde ons dat er tijden kunnen komen waarin we niet bij machte zijn om onrecht te voorkomen, maar er moet nooit een tijd komen waarin we nalaten te protesteren. De erfenis van Maria zal generaties lang doorwerken – omdat zij nooit heeft geaarzeld te protesteren, te proberen de loop van de geschiedenis te buigen naar gerechtigheid. En als jonge Filipijnen geschiedenis studeren zullen zij ontdekken dat de allereerste Filipijnse burger die met de Nobelprijs voor de Vrede werd geëerd een moedige journalist was, vastbesloten om de waarheid te vertellen. Ik hoop dat die jongeren in het belang van toekomstige generaties geïnspireerd zullen worden door haar voorbeeld.

—

Proloog door Maria Ressa

De onsichtbare atoombom

Leef in het (huidige) moment (van het verleden)

Sinds de lockdown als gevolg van de coronapandemie die in maart 2020 uitbrak, ben ik veel emotioneler dan ik mijzelf ooit had toegestaan. Ik voel de opgekropte woede over het onrecht dat ik moet accepteren omdat ik geen andere keus heb. Dat hebben zes jaar van aanvallen en bedreigingen door de overheid aangericht.

Misschien ga ik de gevangenis in. Voor de rest van mijn leven – of, zoals mijn advocaat zegt, voor meer dan honderd jaar. Op grond van beschuldigingen die de rechtszaal nooit hadden moeten halen. Wereldwijd vindt afbraak van de rechtsstaat plaats maar voor mij is het een persoonlijke zaak geworden. In nog geen twee jaar heeft de Filipijnse overheid tien arrestatiebevelen tegen mij uitgevaardigd.

Ik zou ook het slachtoffer van geweld kunnen worden. Zouden de politie en mijn regering zo stom zijn om mij iets aan te doen? Absoluut. Volgens een schatting van de Filipijnse Mensenrechtencommissie zijn in minder dan drie jaar van ex-president Rodrigo Dutertes meedogenloze oorlog tegen drugs, van 2016 tot 2018, ongeveer 27.000 mensen vermoord.¹ Klopt dat? Wie weet? Dat cijfer is het eerste slachtoffer in de strijd voor de waarheid die in mijn land woedt. Sinds 2018 draag ik buitenshuis een kogelvrij vest.

Online geweld is reëel geweld. Dat is door veel onderzoek en tal van tragische gebeurtenissen overal ter wereld bewezen. Net als duizenden andere journalisten, activisten, oppositieleiders en argeloze burgers hier en overal ter wereld word ik dagelijks online bedreigd.

Maar als ik wakker word en uit het raam kijk, krijg ik nieuwe energie. Ik heb hoop. Ik zie de kansen – ik zie hoe dit, ondanks alle duistere ontwikkelingen, ook een tijd is waarin we onze samenleving kunnen herstellen, in de eerste plaats onze directe omgeving: waar we invloed kunnen uitoefenen.

De wereld zoals we die ooit kenden is voor een groot deel vernietigd. Nu moeten we beslissen wat voor wereld we willen creëren.

Mijn naam is Maria Ressa. Ik ben al meer dan zesendertig jaar journalist. Ik ben geboren in de Filipijnen, opgegroeid en naar school gegaan in New Jersey en na mijn studie ben ik eind jaren tachtig teruggegaan naar mijn geboorteland. Ik ben mijn loopbaan begonnen bij cnn, en zette in de jaren negentig twee persbureaus op in Zuidoost-Azië, waarover ik de leiding had. Het waren de gloriedagen van cnn en het was een geweldige tijd voor internationale journalisten. Vanuit mijn uitkijkpost in Zuidoost-Azië was ik ooggetuige van dramatische gebeurtenissen die vaak een voorafschaduwing waren van wat er ook in de rest van de wereld zou gebeuren: de opkomst van democratische bewegingen in voormalige verre koloniën, de angstaanjagende opkomst van islamitisch terrorisme, lang vóór 9/11, een nieuwe klasse van democratisch gekozen machthebbers die hun land zouden veranderen in semidictaturen, en de verbijsterende belofte en de macht van sociale media, die al snel een centrale rol zouden spelen in het vernietigen van alles wat mij dierbaar was.

In 2012 heb ik samen met anderen Rappler opgericht, een uitsluitend digitale nieuwssite in de Filipijnen. Ik wilde een nieuwe vorm van onderzoeksjournalistiek in mijn land, een vorm die met behulp van de socialemediaplatforms gemeenschappen zou vormen die zich zouden inzetten voor een beter bestuur en een sterkere democratie. Ik geloofde destijds heilig in de kracht van sociale media om de wereld te verbeteren. Met behulp van Facebook en andere platforms konden we belangrijk nieuws crowdsourcen [via een groot aantal mensen informatie inwinnen, vert.], belangrijke bronnen en aanwijzingen vinden, collectief actievoeren voor klimaatverandering en goed bestuur en kiezers beter informeren zodat meer mensen zouden gaan stemmen bij verkiezingen. Onze ster rees snel, maar bij het vijfjarig bestaan van Rappler waren we van een organisatie die geprezen werd om zijn ideeën veranderd in een doelwit waarop de overheid haar aanvallen richtte – louter omdat we onze taak als journalist bleven vervullen: de waarheid vertellen en de macht ter verantwoording roepen.

Op de site van Rappler stelden we corruptie en manipulatie aan de kaak, niet alleen in de regering maar ook steeds meer bij de technologiebedrijven die ons leven al beheersten. Sinds 2016 hebben we aangetoond dat er op twee fronten straffeloosheid heerste: de drugsoorlog van ex-president Rodrigo Duterte en Facebook van Mark Zuckerberg.

Laat ik duidelijk maken waarom de rest van de wereld aandacht moet besteden aan wat er gebeurt in de Filipijnen: in 2021 brachten de Filipijnse burgers – van alle wereldburgers – voor het zesde jaar op rij de meeste tijd door op internet en sociale media.² Ondanks het feit dat hun internet langzaam is, hebben Filipijnse burgers in 2013 het grootste aantal video’s op YouTube geüpload en gedownload. Vier jaar later had 97 procent van onze burgers een Facebookaccount. Toen ik Mark Zuckerberg in 2017 tijdens een conferentie confronteerde met dat cijfer was hij een tel sprakeloos. ‘Wacht even, Maria,’ zei hij uiteindelijk terwijl hij me recht aankeek, ‘waar zit die andere 3 procent?’

Destijds lachte ik om die gevatte reactie. Nu kan ik daar niet meer om lachen.

Zoals uit deze cijfers blijkt vormen de Filipijnen ground zero van de gruwelijke effecten die sociale media kunnen hebben op de instituties en de cultuur van een land, en op de psyche van zijn bevolking. Iedere ontwikkeling die plaatsvindt in mijn land, gebeurt uiteindelijk ook in de rest van de wereld – als het niet morgen is, dan wel over een of twee jaar. Al in 2015 waren er rapporten over account farms [het creëren van talrijke identiek lijkende accounts op sites van sociale media en die vervolgens sturen naar gewetenloze bedrijven met het doel nepberichten te posten en volgers aan een nieuw account toe te voegen of te gebruiken, vert.] die phone-verified accounts, pva’s, op sociale media creëren vanuit de Filipijnen. In datzelfde jaar bleek uit een rapport dat de meeste likes op Facebook voor Donald Trump afkomstig waren van buiten de VS en dat één op elke zevenentwintig Trump-volgers afkomstig was van de Filipijnen.

Op sommige dagen voel ik mij Sisyphus en Cassandra tegelijk, in mijn poging de wereld te waarschuwen voor de manier waarop de sociale media onze gemeenschappelijke werkelijkheid hebben vernietigd, de plek waar democratie functioneert.

Dit boek is mijn poging om mijn lezers te laten zien wat voor verwoestend effect het ontbreken van een rechtsorde in de virtuele wereld heeft. We leven in slechts één werkelijkheid en de wereldwijde afbraak van de rechtsstaat werd in gang gezet door het gebrek aan een democratische visie voor het internet in de eenentwintigste eeuw. Straffeloosheid online leidde vanzelf tot straffeloosheid offline, en vernietigde de bestaande controle van de macht. Wat ik de afgelopen tien jaar heb gezien en gedocumenteerd is de groei van de bijna goddelijke macht van de technologie om ieder van ons te infecteren met een virus van leugens, dat ons tegen elkaar opzet, onze angsten, woede en haat ontketent en zelfs creëert, en overal ter wereld de opkomst van autoritaire leiders en dictators versnelt.

Ik noemde dit ‘de dood van de democratie met duizend messteken’. Precies de platforms die het nieuws leveren dat we nodig hebben, zijn bevooroordeeld tegenover feiten. Uit onderzoek blijkt dat al in 2018 leugens, vervlochten met woede en haat, zich sneller en verder verspreidden dan feiten.⁴ Zonder feiten is geen waarheid mogelijk. Zonder waarheid geen vertrouwen. Zonder deze drie hebben we geen gemeenschappelijke realiteit, en is de democratie zoals wij die kennen – en zijn alle belangrijke menselijke ambities – dood.

Wij moeten snel in actie komen voordat het zover komt. Dat wil ik met dit boek duidelijk maken: het is een verkenning naar de waarden en principes, niet alleen van de journalistiek en de technologie, maar van de collectieve actie die wij moeten ondernemen om deze strijd voor de feiten te winnen. Die ontdekkingsreis is uiterst persoonlijk. Daarom heeft ieder hoofdstuk een micro- en een macroniveau: een persoonlijke les en het grotere geheel. De lezer zal kennismaken met de eenvoudige ideeën waar ik van uitga bij het nemen van wat – in de loop der tijd – intuïtieve maar doordachte beslissingen zijn geworden, door ervaring op ervaring van het huidige moment van het verleden te stapelen.

In 2021 was ik een van de twee journalisten aan wie de Nobelprijs voor de Vrede werd toegekend. De laatste keer dat een journalist met deze prijs werd geëerd was in 1935. De toenmalige winnaar, de Duitse journalist Carl von Ossietzky, kon de prijs niet persoonlijk in ontvangst nemen omdat hij wegkwijnde in een concentratiekamp van de nazi’s. Met de toekenning van de prijs aan mij en de Rus Dmitri Moeratov gaf het Noorse Nobelcomité aan dat de wereld een soortgelijk historisch moment beleefde, een nieuw existentieel keerpunt voor de democratie. In mijn rede bij de uitreiking van de Nobelprijs⁵  zei ik dat er een onzichtbare atoombom in ons informatie-ecosysteem was ontploft, dat technologieplatforms geopolitieke machten een manier hebben verschaft om ieder van ons individueel te manipuleren.

Vier maanden na de ceremoniële prijsuitreiking viel Rusland Oekraïne binnen op grond van een metanarratief dat via online propaganda⁶ was verspreid sinds 2014, toen Rusland de Krim binnenviel, annexeerde en een marionettenregering installeerde. De tactiek? Informatie onderdrukken en vervangen door leugens. Door op een kwaadaardige manier de feiten aan te vallen met hun goedkope digitale leger, brachten de Russen de waarheid om zeep en vervingen ze het tot zwijgen gebrachte narratief door hun eigen verhaal – dat erop neerkwam dat de Krim vrijwillig de Russische bezetting had aanvaard. De Russen creëerden online nepaccounts, maakten gebruik van hele legers bots [computerprogramma’s die autonoom taken kunnen uitvoeren die normaal door mensen worden gedaan, vert.] en misbruikten de kwetsbaarheid van de socialemediaplatforms om reële mensen te bedriegen. Voor de socialemediaplatforms, ’s werelds nieuwe informatiepoortwachters, die in Amerikaanse handen zijn, leverden deze activiteiten meer betrokkenheid op en brachten ze meer geld in het laatje. De doeleinden van de poortwachters en de verspreiders van desinformatie lagen keurig in elkaars verlengde.

Dat was de eerste keer dat wij ons realiseerden dat er een informatieoorlog woedde met tactieken die kort daarop overal ter wereld gebruikt zouden worden, van Duterte tot Brexit tot Catalonië tot Stop the Steal. Acht jaar later, op 24 februari 2022, maakte Poetin gebruik van dezelfde technieken en dezelfde metanarratieven die hij had verspreid om de Krim te annexeren, en viel hij Oekraïne zelf binnen. Zo kan desinformatie, van bovenaf en van onderop, een totaal nieuwe werkelijkheid vervaardigen.

Nog geen drie maanden later vielen de Filipijnen in het zwarte gat. Op 9 mei 2022 waren er verkiezingen en koos mijn land een opvolger voor Duterte. Hoewel er tien kandidaten voor het presidentschap waren deden maar twee er echt toe: oppositieleider en vicepresident Leni Robredo en Ferdinand Marcos jr., de enige zoon en naamgenoot van dictator Ferdinand Marcos die in 1972 de noodtoestand had uitgeroepen en bijna eenentwintig jaar aan de macht bleef. Als eerste kleptocraat was Marcos beschuldigd van het verduisteren van tien miljard dollar van zijn volk voordat hij uiteindelijk tijdens een volksopstand in 1986 werd afgezet.

Tijdens de verkiezingsavond nam Marcos jr. al in het begin de leiding en gaf die niet meer uit handen.⁷ Om 8.37 ’s ochtends was 46,93 procent van de stemmen uitgebracht en had Marcos 15,3 miljoen stemmen, tegen Robredo met 7,3 miljoen. Om 8.53 ’s ochtends was 53,5 procent van de stemmen geteld, en stond Marcos op 17,5 miljoen stemmen en Robredo op 8,3 miljoen. Om 9.00 ’s ochtends, toen 57,76 procent van de stemmen was uitgebracht, had Marcos 18,98 miljoen stemmen, Robredo 8,98 miljoen.

Zo eindigt het dus, zei ik die avond tegen mijzelf. De verkiezingen bleken een toonbeeld van het effect van desinformatie en niet-aflatende manipulatie van informatie op sociale media, die van 2014 tot 2022 Marcos hadden getransformeerd van een paria in een held. De desinformatienetwerken waren niet alleen afkomstig uit de Filipijnen maar omvatten ook wereldwijde netwerken, zoals een Chinees netwerk dat in 2020 door Facebook offline werd gehaald.8 Ze hielpen de geschiedenis pal voor onze ogen te veranderen.

Te beginnen met mijn rede na ontvangst van de Nobelprijs eind 2021 had ik herhaaldelijk verklaard dat wie de verkiezing ook zou winnen niet alleen onze toekomst zou bepalen, maar ook ons verleden. Zonder integere feiten zijn geen integere verkiezingen mogelijk.

De feiten verloren. De geschiedenis verloor. Marcos won.

Vergeleken met anderen die zich schuil moeten houden, verbannen zijn of in de gevangenis zitten, bof ik nog. De enige manier die een journalist heeft om zich te verdedigen en terug te vechten is door de schijnwerper op de waarheid te richten of de leugen te ontmaskeren – en dat kan ik nog steeds. Zoveel anderen worden in het verborgene vervolgd, zonder dat ze in de publiciteit komen of gesteund worden, onder regimes die straffeloos meedogenloos kunnen optreden. Hun medeplichtige is de technologie, die geruisloze nucleaire holocaust in ons informatie-ecosysteem. De nasleep ervan moeten we behandelen zoals de wereld deed na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog: door instituties en verdragen als Bretton Woods, de navo, de Verenigde Naties en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Vandaag de dag hebben we nieuwe mondiale instituties nodig en een herdefiniëring van de waarden die ons dierbaar zijn.

We staan bij de puinhopen van de wereld zoals die was, en we moeten de vooruitziendheid en de moed hebben om ons de wereld zoals die zou moeten zijn voor te stellen en te creëren: een wereld met meer compassie, meer gelijkheid en meer duurzaamheid. Een wereld die beschermd is tegen fascisten en tirannen.

Dit boek is mijn bijdrage daaraan, maar het gaat ook om jou, lezer.

Offers
Democratie is kwetsbaar. Ieder element ervan, iedere wet, iedere garantie, iedere institutie, ieder verhaal moet worden bevochten. We moeten ons realiseren hoe gevaarlijk zelfs de kleinste aantasting van de democratie is. Daarom zeg ik tegen ons allemaal: we moeten standvastig en alert blijven.

Dat moeten veel westerlingen voor wie democratie een gegeven lijkt, van ons leren. Dit boek is bedoeld voor iedereen die democratie als vanzelfsprekend beschouwt, geschreven door iemand die dat nooit zal doen.

Wat wij doen is van belang in dit huidige moment van het verleden, waarin het geheugen zo gemakkelijk kan worden gemanipuleerd. Stel jezelf alsjeblieft de vraag die mijn collega’s en ik ons elke dag stellen: tot welke offers voor de waarheid ben jij bereid?

—