Marc Schoorls brutale vrijplaats
“Column] “Gothic is terug van nooit weggeest,” schreef de Volkskrant een tijdje geleden, onder verwijzing naar bijvoorbeeld Het lied van ooievaar en dromedaris van Anjet Daanje. De krant sprak zelfs van dé hedendaagse literaire trend. Het zijn immers bange dagen, heel geschikt om je onder te dompelen, levend te begraven zelfs, in bijvoorbeeld de goddelijke verhalen van Edgar Allan Poe, die tragische excentriekeling.
Heel lang heb ik gedacht dat hij een Engelsman was – en ik ben vast de enige niet. Het is ook niet zo gek als je bedenkt dat tal van zijn verhalen zich in Engeland afspelen, of in ieder geval in Europa en niet in Amerika, waar Poe geboren werd (in 1809), leefde en stierf (1849). Edgar Poe, zoon van een gevierd actrice en een minder geslaagde, heetgebakerde en drankzuchtige vader, was op zijn derde wees. De welgestelde Frances en John Allan namen hem voor vijf jaar mee naar Engeland. Na hun terugkeer zou de jonge Poe Amerika nooit meer verlaten – maar volgens getuigen kwam hij terug ‘als een Engels jongetje’. In ieder geval zou Edgar, zie z’n verhalen, nog vaak terugdenken aan de periode in Engeland. Zelf noemde hij Amerika trouwens ‘een voortzetting van Engeland’.
Later, weggelopen van huis, ging hij verhalen schrijven omdat de poëzie niets opleverde. Hij bekwaamde zich in de toen populaire stijl van de ‘gothic novel’: griezelverhalen die zich afspeelden in barre landschappen, rondom sombere kastelen waar zich morbide geschiedenissen afspeelden. Vooral de Duitsers Tieck en Hoffmann hadden zijn interesse. Hij debuteerde in 1832 als verhalenverteller met Metzengerstein, dat hij als ondertitel meeggaf: A Tale in Imitation of the German.
Gewauwel
In zijn voorwoord bij zijn eerste verhalenbundel (1839) dekt Poe zich met nauw verhulde woede in tegen het ‘gewauwel’ als zouden zijn verhalen te Duits zijn. “Als in veel van mijn voortbrengselen ontzetting de these is, dan houd ik vol dat ontzetting niet van Duitsland is, maar van de ziel.” Bovendien, stelt hij, houden lezers stiekem van sensatie, van overdrijving, tot op het randje van wat gewoonlijk slechte smaak wordt genoemd. “Het koddige verheven tot het groteske; het vreeswekkende gekleurd tot het verschrikkelijke; het grappige vergroot tot het burleske; het eigenaardige verdraaid tot het vreemde en mystieke.”
Dit was en bleef Poe’s literaire programma. Maar waren zijn verhalen zo ‘Duits’? Het is onmiskenbaar dat Poe veel elementen heeft ontleend aan de Duitse romantici en de Angelsaksische mode van de ‘gothic novel’. Maar deze tradities waren hem op het lijf geschreven.
Toch al erfelijk belast, werd de sombere Poe immers achtervolgd door dood, ziekte en (bloed)schande. Lees zijn biografie er maar op na. Zo verloor hij zoals gezegd al op driejarige leeftijd zijn moeder aan de gruwelen van ‘death-in-life ’: tbc. Zijn vader was toen al om raadselachtige redenen met de noorderzon vertrokken. Z’n sympathieke ‘stiefmoeder’ Frances Allan kwam ook al op vierentwintigjarige leeftijd te sterven. Edgar trouwde met zijn dertienjarige nichtje (bloedschande) dat ziekelijk was. En, hoe tragisch, ook zij stierf vierentwintig jaar oud. “De dood van een prachtige vrouw,” schreef hij veelzeggend “is, ontegenzeglijk, het meest poëtische onderwerp in de wereld.”
Net als sommige van zijn melancholieke personages was Poe zelf ‘erfelijk belast’ (van vaders zijde): hij dronk, maakte speelschulden, was opvliegend en angstig. Anderen èn zichzelf máákte hij het ook vaak moeilijk, uit hoogmoed respectievelijk zelfhaat. Kortom, zijn biografie leest als een Duitse ‘gothic novel’.
Daarbij komt dat Poe de gewraakte horror-elementen niet klakkeloos overnam in zijn verhalen. Hij bewerkte ze naar zijn idee. Hij verrijkte de inhoud, verleende ze vaart en weefde er psychologische parafernalia doorheen die de toch al niet geringe indrukken van verschrikking en wanhoop bij de lezer nog eens extra verdiepen.
Niet onbelangrijk zijn ook de poëtische technieken waarmee hij, min of meer gefrustreerd dichter, z’n proza versterkte. Zo maakte hij voor zijn proza soms gebruik van een bijna hypnotiserend ritme, met klankeffecten zoals in De put en de slinger waarin je de messcherpe slinger boven het hoofd van de man in de kerker kunt horen suizen in zinnen als: “With a steady movement – cautious, sidelong, shrinking, and slow, I slid from the embrace of the bandage and beyond the sweep of the scimitar.” Of de openingszin van het Usher-verhaal die het van het begin af aan een Bilderdijkiaanse donderdoem meegeeft: “During the whole of a dull, dark, and soundless day […]” Iets wat vertalers (onder anderen Simon Vestdijk) voor problemen stelt. Fraaie vertalingen in het Nederlands zijn die van F.A. Ankersmit, die veel invloed hebben gehad op de dichters Achterberg en De Vries – voor de oorlog verschenen bij de Wereldbibliotheek in een prachtig uitgevoerd boekje. Het is geen sinecure om Poe te vertalen, want z’n woordgebruik en zinsconstructies zijn vaak niet eenvoudig.
Dialogen
Gaandeweg ging Poe trouwens minder barok schrijven en gebruikte hij meer dialogen. Het leidde tot een luchtiger verteltrant bij een niet minder beklemmende inhoud. Maar het allerbelangrijkste: hij hield zijn verhalen kort: in zijn poëtica draaide alles om de ‘eenheid van effect’ – alle ambitieuzere, in ieder geval langere werken van Poe (zoals Arthur Gordon Pym) bleven onvoltooid. “Eenheid kan niet goed standhouden in werk dat niet in één sessie gelezen kan worden. […] In de hele compositie zou er geen woord geschreven moeten zijn, waarvan de strekking niet direct of indirect die van het vooropgezette plan is.” W.F. Hermans’ mussen vallen pardoes van het dak.
—
Marc Schoorl (Wassenaar 1962) is de auteur van onder meer de romancyclus Autobiografie van een romanpersonage. Deel 1 is Zes broers en een zus dat in december 2020 verscheen. Het werd deels als feuilleton gepubliceerd op Bazarow.com. Deel 2, Zo Vader, zo zoon, is sinds 2021 verkrijgbaar en deel 3, O moeder, zei de zoon (en hij liep de zee in) verschijnt binnenkort. Hij publiceerde het eerste & enige Nederlandstalige boek over Joy Division, een kritische hagiografie over Willem Frederik Hermans en een monografie over aforismen (Veelzeggende zinnen). Schoorl schreef voor De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland en andere bladen over literatuur en aanverwante zaken. In zijn zondagse column op Bazarow doet hij verslag van zijn schrijversleven en volgt hij kritisch het literaire wel en wee in Nederland.