Marc Schoorls brutale vrijplaats
[Column] Iets wat me al een tijdje bezighoudt is het verschil tussen romans die volgens de geldende regels der kunst gemaakt worden en de boeken die volgens al dan niet bewuste eigen regels tot stand komen. Noem ze de rechtmatige en de eigenzinnige varianten.
Een hard onderscheid is het natuurlijk niet, het gaat om graduele verschillen, maar toch. De beste moderne voorbeelden die ik bedenken kan zijn De verborgen geschiedenis van Donna Tartt tegenover American Psycho van Bret Easton Ellis die allebei in het begin van de jaren negentig verschenen in Amerika en geschreven zijn door toen tamelijk innig bevriende auteurs met waardering voor elkanders werk.
Knappe werken zijn het, intrigerende werken zelfs. Maar De verborgen geschiedenis is vooral heel knap, waar American Psycho enorm intrigerend is. Tartt schreef een voorbeeldig boek, Ellis een onnavolgbaar werk (Joost Zwagerman verkeek zich er in zijn negatieve recensie indertijd totaal op). Tartt’s roman getuigt van vakmanschap, waar uit Ellis’ roman eerder of vooral obsessie spreekt. De verborgen geschiedenis geldt wel als standaardmodel op schrijfcursussen en -scholen, waar je met American Psycho niks of weinig kunt. Die laatste is een min of meer spontane roman, een boek als een uitbarsting, ietwat weerbarstig van stijl ook: raar, weird. Tartt’s werk is vooral spannend, een literaire traktatie die heel goed en soepel geschreven is.
Modern mysterie
Tartt hield bij het schrijven duidelijk rekening met de lezer, waar Ellis al dan niet bewust eerder zichzelf ergens rekenschap van gaf. De verborgen geschiedenis is begrijpelijk, American Psycho meer een modern mysterie. Jan van Mersbergen, een echte vakman die zowel romans als thrillers schreef, merkte daarover in De revisor op: ‘Een roman begint met vragen die in de karakters verborgen liggen. Een thriller begint met vragen die in de situatie besloten liggen.’
Het ene boek is een echt lezersboek, het ander het boek van wat je een beetje belachelijk zou kunnen noemen een boek van de ‘ware’ schrijver, een geroepene de profundis, een auteursboek.
De verborgen geschiedenis heeft inderdaad veel van een thriller. Vaak draait het dan om een moord en altijd – een sine qua non – behelst het een spannend boek, zo een die je een literaire thriller kunt noemen. In zo’n boek is het, zeker in het begin, ook niet altijd duidelijk wie de vertelling uit de doeken doet. Tartt’s boek draait rondom het mysterie van een moord, waar Ellis’ boek een dolgedraaide moordpartij is. In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister, schreef Goethe. En dat is waar. Maar de obsessie, die vermoedelijk aan een diepere waarheid raakt, toont zich eerder door overdrijving. Door iets wat de schrijver niet bewust hanteren of, juister, doseren kan. (Het raakt geloof ik aan het verschil tussen frisse jonge wijn en bewaarwijn die een langere afdronk kent.)
Het is daarmee ook het verschil tussen obsessie en vakmanschap. In de Russische literatuur zou je wat dat betreft bijvoorbeeld Dostojevski en Toergenjev tegenover elkaar kunnen zetten. En het hoeft elkaar ook niet altijd uit te sluiten. De allerbeste boeken zijn misschien wel die zich op het snijvlak daarvan bevinden, zoals, meen ik, Elementaire deeltjes van Houellebecq, wat ik zijn beste werk blijf vinden, echt een meesterwerk. Gewassen vlees van Thomas Rosenboom is er ook zo een en zelfs nog een tikkeltje merkwaardiger.
De echt eigenzinnige werken zijn vaak lastiger te lezen. Dan denk ik aan bijvoorbeeld de romans van Beckett en Bernhard. Of aan een Nederlands auteur als J. van Oudshoorn. Vaak wordt er dan gesproken van de ‘innerlijke drang’ of zelfs noodzaak bij zo’n auteur. Zoiets valt natuurlijk niet te controleren. Maar de obsessie mag duidelijk zijn.
En ik zelf? Ik schrijf om mezelf daarin te verliezen, op mijn manier. Meer wil ik er niet over kwijt. De kurk moet erop blijven zitten.
—
Marc Schoorl (Wassenaar 1962) is de auteur van onder meer de romancyclus Autobiografie van een romanpersonage. Deel 1 is Zes broers en een zus dat in december 2020 verscheen. Het werd deels als feuilleton gepubliceerd op Bazarow.com. Deel 2, Zo Vader, zo zoon, is sinds 2021 verkrijgbaar en deel 3, O moeder, zei de zoon (en hij liep de zee in) verschijnt binnenkort. Hij publiceerde het eerste & enige Nederlandstalige boek over Joy Division, een kritische hagiografie over Willem Frederik Hermans en een monografie over aforismen (Veelzeggende zinnen). Schoorl schreef voor De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland en andere bladen over literatuur en aanverwante zaken. In zijn zondagse column op Bazarow doet hij verslag van zijn schrijversleven en volgt hij kritisch het literaire wel en wee in Nederland.