Marc Schoorls brutale vrijplaats
[Column] Ik keek er wel even van op. Van de onlangs verschenen vertaling van een heel bijzonder boekje over Dostojevski, zoals geschreven door Stefan (Die Welt von Gestern) Zweig. Hij schreef die monografie, eenvoudigweg Dostojevski getiteld, tussen de beide wereldoorlogen. Ik had er wel eerder van gehoord maar het nooit gelezen. Zelfs niet toen ik mijn eigen aantekeningen na veertig jaar Dostojevski lezen eens bij elkaar raapte om wellicht tot een boekje te komen. Toen brak die krankzinnige oorlog uit…
Dostojevski is namelijk een van mijn favoriete schrijvers en ik ben geneigd te zeggen dat hij mijn grootste favoriet is, maar dat is uiteindelijk natuurlijk onzin. Toch heb ik sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne moeite met de grote Rus. Mijns ondanks mag ik wel zeggen. Het maakte dat ik mijn appetijt voor Dostojevski bedorven werd door een nare bijmaak. En Stefan Zweig, ook zo vol bewondering voor de meester uit Petersburg, heeft daar geen verandering in gebracht. Integendeel zelfs.
Wat is er zo goed aan Dostojevski’s boeken? Dat is onder meer de levendige mensenkennis die eruit spreekt. Dostojevski is de psycholoog onder de psychologen, stelt Zweig. En daar is heel veel voor te zeggen. De schrijver keek door de driedubbele bodem van elk personage heen. Zij zijn geen figuren uit één stuk. Ze lijken in al hun complexiteit, tegenstrijdigheid ook, op echte mensen. Dan gaat het algauw over zoiets als ‘de ziel’ en dan klinkt het meteen clichématig. Gelukkig zegt Zweig ronduit dat in het werk van Dostojevski de ziel één grote warboel is, ‘een heilige chaos’. Mooi. Verder krijg je de indruk, voor zover je die al niet had, dat Dostojevski zelf een erg complex en innerlijk tegenstrijdig figuur was. Een razende losbol. Met een intuïtie zo verfijnd als geen ander, maar aan gezond verstand ontbrak het hem wel een beetje. Een beetje veel zelfs.
Missie
Het beroerde bij dat alles is dat Dostojevski een missie had, of eigenlijk: gaandeweg ontwikkelde. Hij kon niet echt geloven in een God, maar geloofde min of meer, nee: zogenaamd, wel in Rusland. Nog preciezer: in de God van het Russische volk. Hoe vaag dat ook is. Zijn afschuw – en niet minder dan dat – gold Europa. Hij haatte de volkeren van het Westen waar hij jarenlang noodgedwongen, op de vlucht voor schuldeisers, had doorgebracht. Hij kwam tot de conclusie dat Rusland en alléén Rusland goed was en de maat der landen moest zijn. Hij vond het oude Europa maar decadent. Tegenover dat Avondland met zijn cultuur en wetenschap stelde hij de zogenaamde puurheid van het Russische volk met zijn oprechte geloof in God. (Precies zo sprak Rousseau over de nobele wilde. Pure romantiek.) Dostojevski ontpopte zich meer en meer als ‘een conservatieve, regressieve, reactionaire en anti-intellectuele Byzantijn’, zoals Zweig het stelt. En het allerergste is dat hij, die verder zo zachtmoedige, daarbij oorlogsretoriek uitslaat die we ook kennen van… Poetin. Jawel. Het sentiment van Poetin en de zijnen is een aloud sentiment – als je het al een sentiment kan noemen met al die wreedheid! Het is pure afgunst, haat en wrokzucht. Volgens Dostojevski moest het Westen letterlijk verdwijnen en opgaan in het Russische wereldrijk: ‘Ieder mens moet op de eerste plaats Rus worden.’ Hij wilde de rest van de wereld, Europa althans, een nieuw religieus bewustzijn bijbrengen. De bezielde wereld van het Russische volk die, zo verwoordt Zweig het in 1920, ‘haar gloeiende druppels zal laten vallen op het vermoeide, stagnerende, oude Europa’. Zelfs in dat nationalisme steekt Dostojevski anderen naar de kroon. Het is lachwekkend, als het dezer dagen niet zo treurig bewaarheid was. Oorlog vergalt alles.
Wel weer goed dat uitgeverij IJzer ook dit boek van Zweig heeft uitgebracht. Chapeau!
—
Marc Schoorl (Wassenaar 1962) is de auteur van onder meer de romancyclus Autobiografie van een romanpersonage. Deel 1 is Zes broers en een zus dat in december 2020 verscheen. Het werd deels als feuilleton gepubliceerd op Bazarow.com. Deel 2, Zo Vader, zo zoon, is sinds 2021 verkrijgbaar en deel 3, O moeder, zei de zoon (en hij liep de zee in) verschijnt binnenkort. Hij publiceerde het eerste & enige Nederlandstalige boek over Joy Division, een kritische hagiografie over Willem Frederik Hermans en een monografie over aforismen (Veelzeggende zinnen). Schoorl schreef voor De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland en andere bladen over literatuur en aanverwante zaken. In zijn zondagse column op Bazarow doet hij verslag van zijn schrijversleven en volgt hij kritisch het literaire wel en wee in Nederland.