Marc Schoorls brutale vrijplaats
[Column] Het blijft verbazingwekkend. Ik sprak met een vriend over de vaak zo uiteenlopende voorkeuren voor romans en andere bellettrie. Dat je met iemand met wie je het meestal eens bent zo totaal verschillend kunt oordelen over literaire boeken. “Vind je Alkibiades echt goed? Méén je dat nou? Man, wat een verschrikking is dat! Dat is toch een blok encyclopedisch beton met een opzichtig artisjieke strik eromheen?” “Nee, jij dan met je Lied van ooievaar en koeienkop! Dat is plakkerige pulp, imitatiehout met een fineerlaag van ebben!”
Smaken verschillen, natuurlijk. Is het inderdaad een kwestie van smaak? En waar bestaat of bestaan die smaken dan uit? Dat was een goeie vraag. En zo raakten we verder aan de praat. De een vertelde dat er in de culinaire wereld wordt gewerkt met vijf onderscheidende smaken. Wat bij de ander de vraag opriep of er misschien ook zoiets bestaat in de literatuur. En zo sloegen we aan het vergelijken. Op een terras, vakantie, bier en bitterballen. En ziehier onze vrijblijvende conclusies.
Te beginnen met zoet. Dat vindt iedereen lekker. Het is een gemakzuchtige smaak die we meteen leren waarderen via de moederborst en daarna met de paplepel krijgen ingegoten. De voedselindustrie maakt er ondanig gebruik van door werkelijk alle etenswaren aan te zoeten. Gemaksvoedsel. Vergelijk het gerust met de liefde in boeken. De bouquetreeks – pure literatuurindustrie – bestaat er geheel uit. Liefdesromans zijn er voor de massa. Ze lopen over van dat doorgaans zo goedkope sentiment, zulke boeken, verder zit er kraak noch smaak aan. Klef, dat zijn ze.
Zout is de tweede smaak. Ook daar houdt iedereen van en ook dat weet de voedselindustrie. Het kwaad in al zijn verschijningsvormen is het zout van de literatuur. Thrillers zijn daar geheel omheen gebouwd. Dat leest lekker, zoals het ook heerlijk zondig kan zijn om een zak chips leeg te eten. Waarna je je afvraagt wat er nou eigenlijk ècht lekker aan was.
Zurigheid
Zuur is dan interessanter. Zuur in de keuken (en bij wijn!) staat voor fris. En zo knappen romans ook op van wat zurigheid. Of zouden ervan opknappen. De schrijver moet het wel weten te doseren, want te veel zuur, zeg blaartrekkende azijnpisserij, is natuurlijk niet goed. Maar mooie zuren gaan zoetsappigheid tegen en geven levendigheid aan een vertelling.
En dan geraken we bij bitter. Dat is, alle koks weten dat, een ondergewaardeerde smaak. Kijk maar naar de supermarktgroenten – denk witlof, spruiten – daar is alle bitter eruit gekweekt. Want dat blieft het plebs niet. Bitter moet je namelijk leren waarderen. Bitter is de acquired taste bij uitstek. Bittere boeken horen vaak tot de beste en worden alleen gewaardeerd door de gevorderde lezer.
Zijn we er dan? Nee! Want er is nog die geheimzinnige vijfde smaak. Umami. Die staat voor hartigheid en diepgang. Belegen kaas, gerijpte tomaten en gefermenteerde producten hebben dat, die doorontwikkelde smaak. Edele rotting! Eén druppel ouderwetse Maggi en de soep is lekker, wist opa al. Paddestoelen en zeker een truffel doen ook wonderen. Umami is de smaak van diepe dromen en geheime verlangens. Umami in boeken bestaat uit gelaagdheid, ironie en, jawel, humor. Ondergrondse humor, een holle lach, de profundis. Daaruit bestaat de dubbele of zelfs driedubbele bodem van een boek dat je lang bijblijft en dat je zeker nog een, twee, drie keer wil lezen.
De kunst, de ware kunst, is deze vijf factoren te combineren tot een smakelijk geheel, een waar leesbaar avontuur.
En dan is er ook nog zoiets als wat in het culinaire heet het ‘mondgevoel’: vergelijk dat met de stijl van een schrijver. Sommige schrijven vet, anderen puntig, weer anderen maken gebruik van lange meanderende zinnen, er zijn er ook die droog van stijl zijn, weer anderen schrijven volsappig, met veel van die zo muzikale klinkers: dat ziet er vaak al gewoon mooi uit, net als dat een gerecht er fraai uit kan zien: je begint te eten met je ogen en bij lezen is dat zelfs nog meer het geval: hoe oogt de tekst? Is die massief of is er een fijne alinea-indeling? Is alles beschrijvend of is er sprake van sprankelende dialogen?
Smaak? Een kwestie van veelzijdigheid. Een complexe materie.
—
Marc Schoorl (Wassenaar 1962) is de auteur van onder meer de romancyclus Autobiografie van een romanpersonage. Deel 1 is Zes broers en een zus dat in december 2020 verscheen. Het werd deels als feuilleton gepubliceerd op Bazarow.com. Deel 2, Zo Vader, zo zoon, is sinds 2021 verkrijgbaar en deel 3, O moeder, zei de zoon (en hij liep de zee in) verschijnt binnenkort. Hij publiceerde het eerste & enige Nederlandstalige boek over Joy Division, een kritische hagiografie over Willem Frederik Hermans en een monografie over aforismen (Veelzeggende zinnen). Schoorl schreef voor De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland en andere bladen over literatuur en aanverwante zaken. In zijn zondagse column op Bazarow doet hij verslag van zijn schrijversleven en volgt hij kritisch het literaire wel en wee in Nederland.