Marc Schoorls brutale vrijplaats
Sterren, ballen of weet ik veel wat: het is een verguisd systeem om een boek te waarderen. Maar goed. Dat de nieuwe vertaling van een keuze uit Pirandello’s verhalen her en der zo goed ontvangen wordt, doet me deugd. Afgelopen vrijdag bijvoorbeeld betoonde Michiel Krielaars, die de schrijver voor zichzelf had herontdekt, zich heel enthousiast in de NRC in ‘een groot stuk’.
Pirandello is een van mijn favoriete schrijvers. En dat al heel lang, zo’n dertig jaar, en ik ben nooit iemand tegengekomen die dat met me deelde, al zullen die er heus wel zijn geweest. Zoals bijvoorbeeld Coppens en Frenks uitgevers die het decennia terug waagden alle verhalen van Pirandello in mooie, gebonden boeken uit te geven. Ja, voor zoiets heb je nou ballen nodig en verdien je vijf sterren. Baten deed het evenwel niet. Pirandello (1867-1936) bleef hier te lande een onbekende, terwijl hij volgens mij thuishoort in een namenrijtje waartoe Kafka, Pessoa en Beckett behoren. Uiterst opvallend zijn de overeenkomsten die aan te wijzen zijn met het werk van de grote Spaanse schrijver-filosoof Miguel de Unamuno. Maar die laatste is hier te lande ook niet echt bekend.
Je zou kunnen zeggen dat hij misschien wat gewoner was. Een echte verhalenverteller, meer als zeg Tsjechov of Maupassant. Maar dan moderner, beter en toch ook… ongewoner. In veel van zijn verhalen speelt krankzinnigheid een grote rol. (Hij kende de waanzin van nabij: zijn zus leed onder wanen en zijn vrouw was ook totaal doorgedraaid: ‘De waanzin van mijn vrouw ben ik.’) Bij Pirandello kan het kleinste detail, zoiets als een ietwat scheve neus, tot de merkwaardigste ontwikkelingen leiden – wat dat betreft heeft hij meer weg van Gogol. Beide schrijvers hadden een neus voor alledaagse waanzin.
Een groot aantal verhalen bewerkte Pirandello om ze geschikt te maken voor het toneel en ook dat deed hij voortreffelijk. Zijn toneelstuk Zes personages op zoek naar een auteur doet niet onder voor moderne meesters als Ionesco of Beckett. Hoog tijd dat dat stuk weer eens wordt opgevoerd, en niet alleen dat stuk.
Op de flaptekst van de vooralsnog onovertroffen biografie (1963!) van Gaspare Giudice staat dat Pirandello over onderwerpen schreef als vervreemding, identiteitscrisis en onkenbaarheid ‘lang voordat zulke thema’s in de mode raakten’. En dat is waar. Tegenwoordig zijn dat misschien zelfs noties die vooral slaapverwekkend zijn, oervervelende clichés. Lege vormen. Maar ook dáár was Pirandello zich al van bewust. Voor hem vormde de dynamiek van het leven een schril contrast met de holle starheid van de vorm en de voosheid van de taal. Zijn werk is dan ook heel fris en levendig, hoe illusieloos ook.
Belangrijk is ook, zoals terecht Krielaars vermeldt, dat er vaak te lachen valt om zijn verhalen, hoe schrijnend ze verder ook mogen zijn. De mens is nu eenmaal een belachelijk wezen in een vaak trieste omgeving, nietwaar? ‘Het leven,’ schreef de Italiaan, ‘lijkt tegenwoordig steeds meer op een komische en krankzinnige zinsbegoocheling.’ Overigens viel er voor Pirandello zelf naarmate hij ouder werd steeds minder te lachen. Hij kreeg de Nobelprijs, maar wist zich van bijna iedereen vervreemd, inclusief zijn eigen kinderen. Dat doet pijn: een van zijn beroemdste verhalen heeft als titel De pijn om zo te leven. Het is doordrongen van ‘een nevel van trieste vervreemding’. Ik kan het niet met droge ogen uitlezen.
Als schrijver-filosoof wordt Pirandello overigens te kort gedaan, ook door Krielaars in diens grote maar begrijpelijkerwijs toch altijd kleine krantenstuk. Pirandello’s mensbeeld is geen vrolijke, verdwaald als we zijn in een ‘enorm, blind labyrint, omgeven door een ondoordringbaar mysterie’. Ik geloof niet dat hij het woord zelf ergens gebruikt, waar dan ook in zijn werk, maar de term dissociatie dringt zich onvermijdelijk aan de lezer op. Al zijn personages zitten gevangen in hun eigen perceptie, in hun eigen web van woorden. Ze beleven de waanzin als werkelijkheid. Hun identiteit is caleidoscopisch, hun zelfbeeld illusoir (‘Men denkt dat men zichzelf begrijpt, maar men begrijpt zichzelf nooit’).
Verder vergewiste Pirandello zich van het failliet van de taal, want dáár ligt de moeilijkheid, zegt de vader in het stuk Zes personages. ‘In de woorden! Wij hebben allemaal een wereld in ons, ieder zijn eigen wereld. En hoe kunnen we elkaar begrijpen (…) als ik in de woorden die ik uitspreek het begrip en de waarde leg van de wereld die in mij is, terwijl degene die luistert er onvermijdelijk het begrip en de waarde inlegt van de wereld die hij in zich heeft? Wij denken elkaar te begrijpen, wij begrijpen elkaar nooit!’
Er is geen taalfilosoof die dit helderder voor het voetlicht heeft gebracht. Helderder, pregnanter én komischer.
Ik geloof dat ik Pirandello de beste verhalenverteller van de moderne tijd vind, wat dat dan ook moge betekenen: de ‘beste’ verteller en de ‘moderne tijd’. Want tja, als we elk woord gaan wegen, blijft er bijna niks over om te zeggen. Maar het is wel goed om de relativiteit van alle woorden in het achterhoofd te houden.
Overigens schreef hij ook een aantal interessante romans. Wijlen Mattia Pascal: dat meesterwerkje zal zijn bekendste roman blijven. Openingszin: ‘Een van de weinige dingen, ja misschien het enige dat ik zeker wist, was dit: dat ik Mattia Pascal heette.’ Ook in dit vroeg werk is het ik een raadsel te midden van andere raadselachtige ikken en persoonlijkheden. We wonen in een vervallen spiegelpaleis vol gevaarlijke scherven. Dat leert het ons.
Meer weten? Zie m’n boekje Pirandello, Een eigenzinnig genie, een schets van zijn leven & werk dat najaar 2021 verschenen is.
—
Van Marc Schoorl (Wassenaar, 1962) verschenen in onder meer De Gids, Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer literaire artikelen en beschouwingen. De laatste tien jaar werkte hij vooral aan zijn ‘grote trilogie’ Autobiografie van een romanpersonage. Deel 1 is Zes broers en een zus dat in december 2020 verscheen. Het werd deels als feuilleton gepubliceerd op Bazarow.com.
Deel 2, Zo Vader, zo zoon, is sinds juli verkrijgbaar en deel 3 verschijnt binnenkort. Eind augustus verscheen Glas in lood, 100 jaar W.F. Hermans.