“Vertalers zijn de boodschappers van de wereldliteratuur. Dankzij vertalers, die in de huid van de schrijver kruipen en het boek in het Nederlands herscheppen, kunnen we boeken lezen uit alle windstreken.” Dit is de opening van Vertalers op het omslag, de oproep die literair vertalers Martin de Haan en Annemart Pilon in april vorig jaar deden aan uitgevers. Hun open brief werd ondertekend door 2400 mensen, waaronder verschillende prominente schrijvers, vertalers en literatuurcritici, maar ook door lezers en boekhandelaren. 

De oproep van de twee Nederlandse vertalers was niet uniek. Zo zette de Europese Vertalersraad, waar De Haan van 2009 tot 2013 voorzitter van was, op Europees niveau een soortgelijke actie op. En op 1 september 2021 kondigde Jennifer Croft, de vaste vertaler van de Poolse Nobelprijswinaar Olga Tokarczuk, in een Tweet aan geen vertaalklussen meer aan te nemen als haar naam niet op het omslag staat. “Not only is it disrespectful to me, but it is also a disservice to the reader, who should know who chose the words they’re going to read”, aldus Croft.  Later die maand publiceerde ze een opiniestuk in The Guardian waarin ze uiteenzette waarom vertalers op het omslag genoemd moeten worden. En op International Translation Day (30 september) publiceerde ze samen met schrijver Mark Haddon (The curious incident of the dog in the nighttime) een open brief onder de titel #TranslatorsOnTheCover. De brief werd uitgegeven door de Society of Authors, de Britse vakbond van voor schrijvers, illustratoren en literair vertalers, en gesteund door de American Authors Guild, de Amerikaanse beroepsvereniging. Inmiddels is die brief ruim 2700 keer ondertekend.

De campagne van Croft en Haddon had zichtbaar effect, want een paar weken later kondigde Pan Macmillan UK aan vertalers te gaan noemen op het omslag en promotiemateriaal, zowel bij nieuwe boeken als voor heruitgaven. 

Op de actie van de De Haan en Pilon kwam er niet gelijk zo’n reactie, al was er wel voldoende aandacht in de media. Zo berichtten de Volkskrant en Trouw over de campagne. 

Flinke stap vooruit
De twee vertalers, die elkaar nooit live hebben ontmoet, zien dat hun campagne effect heeft gehad. “Meer uitgevers vermelden ons op het omslag, op het voorblad zelfs”, aldus Pilon. “Of in ieder geval op het achterblad. Dat is al een flinke stap vooruit.” 

Toen De Haan, die zelf in Frankrijk woont, een paar maanden geleden een Nederlandse boekhandel binnenstapte, was hij blij verrast om vier boeken met de vertaler op het omslag naast elkaar te zien liggen. “Dat had ik nog nooit gezien. Toen ik in 2004 vroeg of ik op het omslag mocht werd dat namelijk nog heel raar gevonden. En in 2008 was het nog een uitzondering. Nu wordt het wat meer gemeengoed.”

“Het was een hot topic bij uitgevers”

De vertaler maakt zich al lang hard voor de zaak en zo kwam zijn vakgenoot ook bij hem terecht. Ze mailde hem met het idee, en zo ging de bal rollen. “Het is iets dat al jaren een beetje borrelde”, aldus Pilon. “Ik zag dat er in andere landen vergelijkbare acties werden opgezet en ik had het idee dat de tijd wel rijp was om zoiets in Nederland te doen.”

De actie heeft meer in gang gezet dan gehoopt. “Het is aan redactietafels besproken, het was een hot topic bij uitgevers”, aldus Pilon. “Er is gewoon heel veel over gepraat.”

Roem
Toch zijn er volgens De Haan nog steeds uitgevers die naamsvermelding op het omslag weigeren. “Een commerciëlere uitgeverij als Prometheus zou er niet eens aan denken. Andere uitgeverijen praten erover, mompelen erover, en doen het dan net niet. Maar dit hebben we in ieder geval bereikt.”

Pilon is blij dat er met dit interview weer wat meer publiciteit komt. “Dat is wel wat weggezakt”, meent ze. “Achter de schermen is het natuurlijk iets dat suddert en tussen vertalers en uitgevers doorgaat, ook al is dat niet te zien in de media”, vult De Haan aan.

Hij kan wel wat redenen bedenken waarom uitgeverijen de boot afhouden. “Uitgeverijen doen het niet omdat ze het nooit hebben gedaan. Maar het gaat ook om waardering. Meer zichtbaarheid zorgt voor meer symbolische waarde, en dat zou op een gegeven moment tot meer honorering moeten leiden. Uitgevers lijken soms te denken dat alleen de eer genoeg is. Die roem is echter relatief, want wie heeft het nou over de vertaler?”

Klassiek muziekstuk
Die onzichtbaarheid van de vertaler is volgens Pilon ook de reden dat ze van lezers niet de waardering krijgen die ze wel verdienen. “Ze zijn zich vaak niet bewust van het feit dat de vertaler een mede-auteur is. Er wordt vaak naar vertalingen gekeken als een soort surrogaat, als iets dat minder waard is dan het origineel. Dat is aan het veranderen, maar zeker op vertalingen van bijvoorbeeld Engelse boeken wordt nog neergekeken.”

Uitgevers kunnen daar volgens De Haan veel meer in doen. “Ze moeten ons gaan beschouwen als hun auteur. Nodig ons ook uit in boekhandels en TV-programma’s. Noem ons prominenter in catalogi en op websites. Toen ik nog op Twitter zat reageerde ik stelselmatig op een uitgever die een overduidelijk vertaald boek presenteerde zonder vermelding van de vertaler. ‘Ah, weer zo’n boek dat zichzelf vertaald heeft’, schreef ik dan. En bij de Europese Vertalersraad hadden we een leus in de trant van ‘Translations don’t grow on trees’.”

“Probeer een vertaling eens te lezen alsof het origineel niet bestaat”

Ook de media zouden meer aandacht aan de vertaler moeten besteden. “Benader een vertaling zoals je de uitvoering van een klassiek muziekstuk benadert. Want dat is het eigenlijk, een uitvoering van een werk. Zeg daar in de recensie dan iets over. En probeer zo’n vertaling eens te lezen alsof het origineel niet bestaat.”

“Het is een ideaal scenario wat je hier schetst”, valt Pilon hem bij. “Ik ben alleen bang dat recensenten vaak helemaal geen tijd hebben om zich bezig te houden met vertalers. Onze open brief is in dat opzicht een uitnodiging naar recensenten om ons te noemen of te blijven noemen. Dat gaat denk ik ook makkelijker als de namen van vertalers prominenter op het omslag staan. Dan kun je daar als recensent eigenlijk niet om heen.”

Maar uiteindelijk draait het er volgens De Haan om dat het publiek gaat accepteren dat er een prijskaartje zit aan een vertaling. “Als je de prijs die we gezien ons opleidingsniveau en de tijdsinvestering echt waard zijn namelijk verwerkt in de prijs van een boek in de boekhandel, dan wordt het boek een paar euro duurder.”

Beurzen
Het onderwerp geld is aangesneden. De verhoging van het woordtarief van begin dit jaar, van 6,98 cent naar 7,24 cent, wordt door beiden met weinig gejuich ontvangen. “Het is te weinig”, aldus Pilon. “Er mag wel een 1 voor die 7. Dat zou een normaal tarief zijn. Alleen mag je dat niet zeggen, want dat wordt onredelijk gevonden.”

“Ik kan ongeveer honderdduizend woorden vertalen in een half jaar”, begint De Haan. “Dan verdien ik dus 7100 euro in zes maanden. Bruto. Daar moet ik dan ook pensioen van betalen, mijn arbeidsongeschiktheidsverzekering, zorgpremie (inclusief werkgeversaandeel), vakantie, belasting, twaalfde maand, en natuurlijk beroepskosten. Dat slaat helemaal nergens op.”

Veel literair vertalers moeten het hebben van beurzen, al is dat systeem volgens De Haan niet de oplossing. De schrijver kreeg voor zijn meest recente vertaling, Vernietigen (van Michel Houellebecqs Anéantir), dan wel een subsidie van het Letterenfonds, toch kijkt hij met een dubbel gevoel naar het systeem. “Als je een werkbeurs krijgt heb je als vertaler natuurlijk geen zin meer om actie te voeren. Eigenlijk zou je vijf jaar lang de beurzen stop moeten zetten. Dan vallen er heel veel vertalers weg, raken uitgevers in paniek en gaan vertalers echt actie voeren. Je ziet dan ineens hoe het systeem werkt.” 

“Eigenlijk zou je vijf jaar lang de beurzen stop moeten zetten”

In meer geld vanuit de overheid heeft hij weinig fiducie. “In 2019 wilde Corinne Ellemeet (GroenLinks) naar aanleiding van het tweede Vertaalpleidooi dat er meer geld voor vertalers moest komen. Dus het Letterenfonds is toen wat met potjes gaan schuiven. Het structurele probleem wordt daar natuurlijk niet door opgelost, vooral ook omdat subsidie alleen naar ‘literaire’ vertalingen gaat. Het grote probleem is dat ons product gewoon te goedkoop wordt verkocht.”

Pilon is bang dat de erkenning op financieel vlak nog erg vastzit. “Als er zelfs nu, met een enorm hoge inflatie, geen beweging in zit… Maar goed, ik ben niet bij die onderhandelingen tussen uitgevers en de Auteursbond geweest.”

Kartelletjes
Volgens De Haan zit het economische aspect op collectief niveau vast. “We mochten tot voor kort namelijk niet op collectief niveau onderhandelen over een minimumtarief. Dat zou de vrije concurrentie tegengaan. Dus toen spraken we maar over een historisch gemiddelde in plaats van een minimumtarief. Inmiddels is de Europese Unie om en is er een nieuwe richtlijn en een nieuw richtsnoer.”

Onderhandelen wordt nu zelfs aangemoedigd, al ziet De Haan liever dat er voor vertalers ook een agent komt die dat op kan pakken. “Vertalers komen heel slecht op voor hun eigen belangen. Die zijn dan bang dat ze hun opdrachtgever gaan verliezen, of dat het persoonlijk wordt. ”

“Vertalers komen slecht op voor hun eigen belangen”

Een andere optie zou het maken van echte kartelletjes zijn. “Dat mag tot en met acht bedrijven samen. Je zou met acht vertalers van bijvoorbeeld Italiaanse literatuur een machtspositie kunnen veroveren door een deel van de markt af te dekken en een tarief op te stellen. Dan sta je al sterker tegenover de uitgever.” De Haan heeft het wel eens geprobeerd, maar merkte dat zijn vakgenoten het niet durfden. “Die zijn gewoon bang om opdrachtgevers kwijt te raken.”

Als individuele vertaler is ook te onderhandelen. “Ik probeer in het contract vastgelegd te krijgen dat mijn naam op het omslag komt. Zelfs bij uitgeverijen die het al doen, want dat weet je zeker dat het in de toekomst gewaarborgd is. Hetzelfde geldt voor de royalties. Als je vraagt om royalties bij 100.000 verkochte exemplaren gaan uitgeverijen daar misschien nog wel in mee. Iedereen weet dat dat nooit gehaald wordt. Maar als het in het contract staat kun je de volgende keer vragen of het bij 50.000 exemplaren al kan. Het gaat om het kweken van het besef dat wij als auteurs moeten kunnen meedelen in een eventuele winst, zoals het nieuwe auteurscontractenrecht trouwens ook bepaalt.”

Best practices
Kijken naar best practices is volgens hem ook een strategie op weg naar meer erkenning. In zijn tijd bij de Europese Vertalersraad deed hij onderzoek naar de situatie in andere Europese landen. “Het bijzondere was dat vertalers in landen waar ze op het omslag staan per se beter betaald worden. Het lijkt een soort uitruil. In Frankrijk is het goed geregeld, omdat hier een hele sterke auteursrechtelijke traditie is. Het is voor iedereen logisch dat er auteursrecht op iets zit. Daarom is alles rond de zichtbaarheid van vertalers hier ook heel sterk. Er zijn veel uitgeverijen die de naam vermelden op het omslag. Er zijn heel veel activiteiten waar vertalers voor worden gevraagd. Er is een heel professionele vertalersvereniging.”

“In Italië zijn ze dan weer een beetje jaloers op ons in Nederland”, vult Pilon aan. “Er zijn wel een aantal hele kleine zelfstandige uitgeverijen die vertalers meer podium geven, maar dat is heel minimaal. En in recensies is er ook bijna nooit aandacht voor.”

De Haan begrijpt wel waarom Italië achterblijft. “Het is natuurlijk ook een economische kwestie, want rijkere landen kunnen zich meer permitteren. Noorwegen heeft bijvoorbeeld een groot beurssysteem, want dat wordt gedeeltelijk betaald uit de olie- en gasopbrengsten.”

Pilon is bang dat het vak van vertaler wel in gevaar is als er niks gaat veranderen. “Ik zie dat zelf om mij heen. Ik ben één van de weinigen van mijn studie die nog iets doet rond vertalen. Zelfs getalenteerde vertalers die een Talentbeurs hebben gekregen als aanmoediging zijn iets anders gaan doen. Het is ontzettend zonde dat zij om financiële redenen stoppen. Het zou ook kunnen dat ik over vijf jaar niet meer vertaal. Het moet wel iets gaan opleveren.”

Concrete plannen voor een vervolgactie zijn er desondanks nog niet. Volgens De Haan moet het vervolg wellicht wat meer op het financiële stuk zitten. “Je kunt allerlei ludieke acties opzetten. Adopteer een vertaler! Of stickers op het boek om aan te geven dat je extra betaalt voor de vertaler als je het boek koopt. Maar het probleem ligt toch altijd bij het feit dat uitgevers dan ‘nee’ zeggen, want die zijn ook bang dat het te duur wordt.”

Over de geïnterviewden

Martin de Haan (1966) studeerde Franse taal- en letterkunde en algemene literatuurwetenschap aan de Universiteit Leiden. Samen met Rokus Hofstede schreef hij het vertaalpleidooi Overigens schitterend vertaald. Van 2009 tot 2013 was hij voorzitter van de Europese vertalersraad CEATL. De Haan is de vaste vertaler van Michel Houellebecq en Milan Kundera. Samen met Rokus Hofstede vertaalde hij werk van Marcel Proust en Émile Zola. Voor zijn vertaalwerk kreeg hij meerdere vertaalprijzen. In 2021 debuteerde hij als romancier met Ramkoers. Als fotograaf heeft hij zes solo-exposities op zijn naam staan.

Op 10 mei is De Haan te gast bij Bazarow.LIVE in Bibliotheek Neude.

Foto: Inigo Goya

Annemart Pilon (1988) studeerde Italiaans in Leiden, woonde een aantal jaren in Italië en Spanje en volgde de Master Literair Vertalen in Utrecht. Tijdens haar master won ze een Talentbeurs. Pilon heeft een divers portfolio, ze vertaalt proza, poëzie en opera. Ze vertaalde werk van onder meer de Spaanse stripboekenauteur Paco Roca en de Italiaanse auteurs Erri De Luca en Nicola Pugliese. In 2023 verschijnen er van haar twee vertalingen, Niet nu, niet hier (Erri De Luca) en Malacqua (Nicola Pugliese), en een bewerking van Baltasar Graciáns Handorakel en kunst van de voorzichtigheid. Naast haar werk als vertaler is ze taalcoach bij haar Taalbureau Scriptura. 

—

Jochem Wijma

Eerder verschenen in Bazarow Magazine