De . aan het einde van een zin staat onder druk. Uit verschillende onderzoeken onder generatie Z (geboren na 1995) blijkt dat jongeren de punt achter een whatsapp bericht of op een andere sociale media als agressief en intimiderend beschouwen. “Mijn vader sms’t zo [met een punt/rd] en het komt altijd over alsof hij boos is,” las ik op internet over de kwestie. Maar mogelijk is het niet alleen het woede-element dat de jongeren irriteert. Wat is de functie van een punt? In een lange tekst is de punt heel handig bij het onderscheid maken tussen de ene en de volgende zin, maar is dat alles? Stel dat je met je kinderen op whatsapp een discussie voert. “Nee, ik vind dat je echt voor twee uur ’s nachts thuis moet zijn, punt” De punt in deze zin betekent dat de zender van het bericht, de ouder in dit geval, een harde scheidslijn wil aanbrengen en het gesprek niet verder wil voeren. Een punt met als functie een uitroepteken, maar dan zonder de verticale streep, waarmee de ouder zegt: “Zo is het, hier moet je het mee doen, punt”
De jongeren zullen zeggen: “Het gesprek moet altijd doorgaan. De oude generatie heeft het niet meer voor het zeggen, we moeten het samen doen.” En daar horen geen punten – lees dictaten – bij.
Vloeiend en golvend
De aanleiding voor het denken over puntgebruik was het lezen van het prachtige boek Girl, Woman, Other van de Engelse auteur Bernardine Evaristo, door Lette Vos vertaald in Meisje, vrouw, anders. In de roman ontbreken de punten aan het eind van de zinnen en de hoofdletters aan het begin. In het boek beschrijft Evaristo de levens van tien vrouwen van kleur in het Engeland van nu. Even moest ik wennen aan het puntloze boek, maar al snel pak je het ritme van de zinnen op en zing je mee. Net als in gedichten waar ook weinig of geen punten worden gebruikt is de taal in Meisje, vrouw, anders vloeiend en golvend, een constante stroom van beschrijvingen van de vrouwen. Veel van de vrouwen in het boek zijn verwant aan elkaar, zijn bevriend of collega’s. Evaristo lijkt te willen zeggen dat het leven altijd doorgaat, het ene leven vloeit door in het andere. In dit inclusieve universum passen geen punten.
Natuurlijk kun je je af zetten tegen deze woke manier van schrijven en een puntloze wereld afdoen als een uitvloeisel van doorgeschoten politiek correct denken. Ik hoor de schrijver en anti-woke activist Jamal Ouariachi hier al tegen fulmineren. Hij is van de lijn: stel je niet aan, het is allemaal niet zo erg, wees weerbaar en doe normaal. Maar dat is te gemakkelijk. Met vier opgroeiende kinderen en veel collega’s en stagiaires van rond de twintig om me heen heb ik geleerd om goed te luisteren naar de jongere generatie. Of me dat echt lukt is een tweede, maar ik probeer het in ieder geval. Ik antwoord op de socials tegenwoordig liever met een duimpje of een vrolijke emo dan met een punt.
Céline
Experimenteren met puntgebruik is niet nieuw. De Franse schrijver Louis-Ferdinand Céline introduceerde in zijn tweede roman Dood op krediet uit 1936 het veelvuldig gebruik van drie puntjes om de overgang naar de volgende zin aan te geven. Ik las zijn roman een jaar of veertig geleden en was onder de indruk van dit boek. Meer nog dan van zijn eersteling Reis naar het einde van de nacht, zonder de drie puntjes. De rauwe vertelkracht van Céline was ongeëvenaard en beïnvloedde generaties van schrijvers in Frankrijk en daarbuiten. Lange tijd bleef Céline de puntjes gebruiken. We dachten altijd dat Céline in Dood op kritiek met de puntjes begon, maar dat is achterhaald. In 2021 doken er vier romans van Céline op, die hij tussen Reis naar het einde van de nacht en Dood op krediet schreef, maar nooit publiceerde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de manuscripten gestolen. De romans zijn geschreven in de periode voordat Celine zich bekeerde tot het fascisme en zwaar antisemitische teksten schreef. Een van de romans, Guerre, is nu vertaald onder de titel Oorlog en is net zo indrukwekkend als zijn eerste twee bekende boeken. Célines blikt terug op zijn lotgevallen tijdens de Eerste Wereldoorlog. En welja, na een paar pagina’s verschijnen de eerste drie puntjes, gaandeweg het verhaal komen er steeds meer bij.
Dwarsliggers
Vertaler Rokus Hofstede zegt in zijn nawoord dat de drie puntjes, ook wel beletseltekens genoemd, nog grotendeels afwezig zijn in Oorlog. Sommigen beweren dat Hofstede deze in zijn vertaling grotendeels zou hebben weggelaten. Dat is dus niet het geval. Mocht dat wel zo geweest zijn, dan zou dat een affront zijn, want de drie puntjes zijn heel belangrijk bij Céline. Op het eerste gezicht lijken ze dezelfde functie te hebben als het weglaten van de punten door Evaristo. Bij Céline zijn veel handelingen of redeneringen niet af, ze gaan door, terwijl de volgende spreker het gesprek overneemt of de volgende handeling al is gestart. Maar voor Céline hadden de puntjes nog een andere functie. Zijn romans zijn een groot experiment met de taal, hij zocht naar nieuwe uitingsvormen in proza, en probeerde om de alledaagse gesproken taal te vatten in romanvorm. Hij had hierbij ankerpunten nodig, markeringen om zijn verhaal te vertellen, en daarvoor gebruikte hij de drie puntjes. Hij schijnt hierover eens te hebben gezegd dat de punten eigenlijk haaks op de tekst staan, als de dwarsliggers van de metrorails: “Anders blijven ze niet op hun plek, m’n rails! Ik heb dwarsliggers nodig!”
En dat geldt ook voor de ontwikkeling van de taal, we hebben dwarsliggers nodig die experimenteren met de taal. Zonder punten of met drie puntjes.
Zowel Evaristo en Céline als de jongeren van tegenwoordig laten zien dat je meer kunt doen met taal dan je er alleen aan ergeren. Je kunt taal helpen veranderen. En dat is mooi. Hoe eindig je een column over puntgebruik? Ik durf um haast niet zetten en zeg alleen maar “einde”
—
Roeland Dobbelaer (1962) studeerde filosofie in Utrecht en Parijs. Hij is de bedenker, oprichter en was de eerste hoofdredacteur van Filosofie Magazine en was hoofdredacteur van Natuur&Techniek. Ook stond hij aan de wieg van vele andere tijdschriften en de uitgeverijen Bèta Publishers, Veen Media en Alea Publishers. Tegenwoordig is hij mediaondernemer en bestiert hij Bazarow. Een van zijn leesprojecten is het biografisch lezen: de favoriete boeken lezen van geliefden en vrienden zodat het leven een grote boekenclub is. Hij schrijf op Bazarow om de week een column.