De laatste roman van Ian McEwan Lessons (vertaald als Lessen door Harm Damsma en Niek Miedema) laat de lezer met een groot gevoel van onbehagen achter, althans deze lezer. Het boek gaat over het leven van ene Roland, genoemd naar een Franse soldaat die in de Tweede Wereldoorlog het leven redde van de vader van de hoofdpersoon. Roland is een twijfelaar, zijn hele leven leeft hij zonder grote beslissingen te willen nemen en zonder al te grote ambities. Hij is een begenadigd pianospeler en een begenadigd dichter, maar op beide terreinen maakt hij niets klaar. Hij verdient zijn geld als pianist van populaire liedjes in een hotel en later ook als tennisleraar. Roland heeft altijd geldzorgen, verwaarloosd zichzelf en zet niet zijn capaciteiten in om de wereld beter te maken. Als hij in de tweede helft van zijn leven weer verliefd wordt, weet hij deze nieuwe vrouw niet aan zich te binden.
Is Lessen dan interessant om te lezen? Jazeker, McEwan heeft de gave om ook van een weinig betekenisvol leven een prachtig verhaal te maken. Dat komt omdat hij Roland diepgaand analyseert, en de lezer meeneemt in alle twijfels van de man. Daarnaast is Lessen een buitengewoon rijk boek door de vele zijpaden in de vertelling en de andere romanfiguren die zijn boek bevolken, zoals de half-Duitse, half-Engelse Alissa, de vrouw van Roland. Ze krijgen samen een zoontje. Na een paar maanden verlaat Alissa haar man en kind plotseling. Ze verdwijnt met de noorderzon om later als beroemd Duitse schrijver weer op te duiken.
Alissa is de dochter van een Engelse vrouw die kort na de Tweede Wereldoorlog als journalist op zoek ging naar het Duitse verzet rond de Weiße Rose Groep. Ze trouwt uiteindelijk met een Duitse man die via via bij de groep betrokken was. Het boek opent met een pianolerares die de nog jonge Roland verleidt en hem inwijdt in de liefde. Hij is dan nog geen 15, zij is tien jaar ouder.
Babyboomers
McEwans roman omvat meer dan 70 jaar. Precies de 70 jaar van de babyboomers, geboren na de Tweede Wereldoorlog, volwassen geworden in de jaren zestig, banen gekregen in de jaren zeventig, met pensioen gegaan in de jaren tien en later. McEwan staat lang stil bij de moderne geschiedenis. Hij wijdt in Lessen aan diverse historische gebeurtenissen uit de naoorlogse periode een mini-essay. Zo passeren de Koude Oorlog, het IJzeren Gordijn, de jaren zestig, de veranderende normen en waarden, de opkomst van het neoliberalisme van Thatcher en Reagan, de aanslagen op de Twin Towers, de oorlogen in Irak en de coronapandemie de revue.
In de meeste recensies over het boek is nauwelijks opgemerkt dat Lessen McEwans meest politieke roman is. In veel van zijn eerdere romans staat toch voor al het levensgevoel van dat moment centraal. Maatschappelijke thema’s schuwde McEwan daarbij nooit, maar zo uitgebreid stilstaan bij de wereldpolitiek, bij de wereld in brand nu, dat maakt Lessen tot een andere roman.
Diverse critici hebben al opgemerkt dat Lessen deels autobiografisch is en dat Roland op persoonlijk vlak op McEwan de mens lijkt en dat zijn ex-vrouw Allissa op McEwan de schrijver lijkt. Hij voert twee mensen op die veel met elkaar te maken hebben om zichzelf te beschrijven. Een ambitieuze schrijver die geen rekening houdt met de wereld om haar heen, een twijfelende man die weinig voor elkaar krijgt. McEwan lijkt hiermee de schuld van een generatie op zich te nemen. Want laten we wel wezen, de babyboomers hebben verzaakt en niet te zuinig ook. Zij zouden het in de jaren zestig wel eens anders gaan doen. Vrijheid, liefde, gelijkheid, het waren heerlijke idealen, de heilige huisjes en de zuilen werden afgebroken, we namen afscheid van God, maar wat kregen we ervoor terug? Eerst omarmden de Babyboomers het communisme en dweepten ze met de DDR, Cuba en Mao. Toen tien, twintig jaar daarna hun eigen carrière goed op stoom kwam, ruilden ze hun maatschappelijke idealen in voor een niets ontziend kapitalisme, waar ze vooral zelf beter van werden. (Niet dat de generatie daarna, mijn generatie, het zoveel beter heeft gedaan. Zeker niet. Ik herinner me nog een collega-kraker en actievoerder, student geologie, die direct toen hij was afgestudeerd een baan bij Shell accepteerde en verhuisde naar een appartement.)
Wat we ervoor terugkregen was een wereld van ieder voor zich. Ik sprak enkele weken bij mijn moeder van bijna 93 een van de wijkverpleegkundigen die elke dag twee keer langskomen om mijn moeder te helpen. Deze vrouw, ongeveer 35 jaar oud, vertelde dat ze het werk tegenwoordig veel zwaarder vindt dan vijftien jaar geleden. “Mensen klagen steeds meer, zijn ontevredener, verwend”, zei ze. “Ze schelden tegen ons, gaan tegen ons tekeer als we een keer wat te laat zijn omdat het bij een andere patiënt langer duurde. Er is geen respect meer.”
Klimaatopwarming, vervuiling, het toenemende aantal politieke brandhaarden wereldwijd, de opkomst van populisme en extreemrechts. We kunnen nu niet bepaald melden dat het goed gaat met de mensheid. En McEwan weet dat. Hij verwijt zichzelf en zijn generatie dat ze gefaald hebben. Daar gaat deze geëngageerde roman over. “Doe niet zoals wij. Doe het anders,” waarschuwt McEwan op elke pagina van zijn roman. Dat is de grote les uit Lessen.
—
Roeland Dobbelaer (1962) is filosoof en mediaondernemer. Hij is hoofdredacteur van Bazarow. Sinds 1 oktober 2023 is hij tevens uitgever van de Boekenkrant. Een van zijn leesprojecten is het biografisch lezen: de favoriete boeken lezen van geliefden en vrienden zodat het leven een grote boekenclub is. Hij schrijf op Bazarow om de week een column.