Meedogenloze slavenhandel en het bikkelharde leven op de plantages in Suriname
[Recensie] Ted Polet (1951) heeft met Anansi een boeiende historische roman geschreven. Dat doet hij tegen de achtergrond van de meedogenloze slavenhandel en het bikkelharde leven op de plantages in Suriname aan het eind van de zeventiende eeuw. Het waren oorspronkelijk de Arabieren die gebruik maakten van West-Afrikaanse slaven. Ze werden ingezet bij de verbouw van suikerriet in het zuiden van Portugal. De Portugezen gingen ook handelen en bouwden aan de Goudkust in West-Afrika forten uit bescherming, bijvoorbeeld in Elmina, een belangrijke plek voor de handel van slaven. Vanaf 1630 zijn het de Hollanders die zich met de handel bezighouden. De WIC (West-Indische Compagnie) verovert in 1634 Curaçao dat zich ontwikkelt tot een slavenmarkt. In totaal brengen de Nederlanders 550.000 Afrikanen als tot slaaf gemaakten naar de ‘Nieuwe Wereld’. Van dat aantal overleven 460.000 mensen de reis. Nederland is in 1863 een van de laatste landen die de slavernij afschaft.
Spin
De titel van Polets roman verwijst naar de Anansiverhalen, die oorspronkelijk stammen uit Ghana. Anansi betekent spin. De verhalen over die slimme spin gingen mee met de slaventransporten. In Suriname waren uitingen van de eigen West-Afrikaanse cultuur verboden, maar de Anansiverhalen konden wel verteld worden. Ze kregen een andere functie, die van troost en verzet. In de roman is Anansi een terugkerend motief: “Het vertellen van verhalen is bij ons heel belangrijk, want het is de geschiedenis van onze voorouders. Wij hebben geen geschreven taal, dit is onze manier van geschiedschrijven.”
Scheepswerf
Polet laat het verhaal vertellen door Don Eduardo. Die doet dat voor Ebo, zijn aangenomen zoon die hij heeft opgeleid tot scheepstimmerman en die zich na de dood van Don Eduardo eigenaar mag noemen van diens scheepswerf. Hoofdpersonages in het verhaal zijn Evert Adriaansz en de West-Afrikaanse vrouw Efua. Efua is een verhalenvertelster en wanneer ze verhalen vertelt over Anansi hangt iedereen aan haar lippen. Ze weet alles van kruiden. Dan vallen de Ashanti, een volk uit het zuiden van Ghana, berucht om de slavenhandel, het dorp binnen en voeren de sterkste inwoners als slaven weg naar Elmina. Efua wordt daar uiteindelijk, gebrandmerkt en wel, op haar dertiende jaar verkocht aan de Spaanse slavenhandelaar Don Aurelio Ortiz. Ze is bloedmooi, moet op de kinderen van Ortiz passen, maar Ortiz heeft eigenlijk een oogje op haar.
Evert Adriaansz is in Amsterdam verliefd geworden op Ophelia Geelvinck, de negentienjarige dochter van reder/slavenhandelaar Geelvinck. Geelvinck is not amused met die relatie, die beneden zijn stand is. Hij zorgt ervoor dat Evert gedwongen naar de Goudkust vertrekt om in Elmina te werken. Daar ontmoet hij Efua. Ze worden verliefd op elkaar, een onmogelijke liefde. Dat valt uiteraard niet goed bij Ortiz.
Evert helpt haar vluchten. Ze worden gevonden en vervolgens wordt Efua op slaventransport gezet. Zullen ze elkaar ooit terugzien? Evert gaat op zoek naar Efua. Maar vindt hij haar? De zoektocht van Evert deed me denken aan de omzwervingen en ontberingen van Odysseus. Maar of Efua en Evert uiteindelijk hun ‘Ithaka’ bereiken?
Het is een fascinerende tocht door Afrika, over de Oceaan, door het Caribisch gebied tot in de binnenlanden van Suriname aan toe. Marrons, piraten, de werking van de WIC en het bestuur in de overzeese gebieden waar de bestuurders er een eigen hofhouding op na hielden, de corruptie het eigenbelang, angst, ontbering op zee komen aan de orde. Daartegenover zet Polet doorzettingsvermogen, verbondenheid, hoop op vrijheid, de waarde van de eigen identiteit (door het te hebben over riten, gebruiken en onder meer het winti-geloof, mythologie).
Reflectie
De roman bestaat uit vier delen en beslaat de periode 1671 tot 1727. In het eerste deel maken we kennis met Efua, dan volgt het deel waarin zij en Evert elkaar ontmoeten. Het derde deel beslaat de zoektocht en het slotdeel betreft de reflectie van Don Eduardo.
Polet heeft zijn karakters mooi uitgewerkt, zodat je echt met hen meevoelt. Door te wisselen van perspectief in het verhaal krijgt het verhaal dynamiek. Daar zorgen ook de oorspronkelijke woorden uit die tijd voor zoals ‘bomba’(een zwarte voorman op een schip) en ‘fufu’(een puree uit de Ghansese keuken). Gelukkig is er een verklarende woordenlijst toegevoegd.
Kerkers
Polet heeft een meeslepend verhaal geschreven dat de verschrikkingen van de slavenhandel en de slavernij toont. Anansi is gebaseerd op feiten. Evert ziet de mensonterende omstandigheden waaronder de slaven gevangen gehouden worden en wil zich er tegen verzetten. Dapper voor een blanke in die tijd. Je ruikt de stinkende kerkers, je voelt het brandmerken, je maag draait om bij de vernederingen. Efua wordt naar de slavenmarkt in Curaçao gebracht met het schip De Middelburg. Dat schip strandt. Het verhaal is gebaseerd op wat het slavenschip Leusden in 1737 voor de monding van de Marowijnerivier overkwam. De zeshonderdvierentachtig mensen die het vervoerde werden onderdeks opgesloten en verdronken terwijl de bemanning een veilig heenkomen zocht. De WIC had het over ‘verloren gegane lading.’
Vertimmeren
Je merkt dat aan de roman veel onderzoek vooraf is gegaan én dat Polet (zoals in eerdere romans) dol is op alles wat met schepen en scheepvaart te maken heeft. Uitputtend worden scheepstypen, het leven op zee, het lossen van lading, het vertimmeren van het ruim zodat er meer ligruimte geschapen wordt voor de menselijke lading, de manier van zeilen en navigatie besproken. Het is niet altijd even relevant en zorgt ervoor dat de vaart uit het verhaal verdwijnt. Evert vertelt bij allerlei nieuwe ontmoetingen opnieuw wat hem overkomen is. Dubbelingen hadden door een scherpere redactie voorkomen kunnen worden. Je wil namelijk doorlezen en je bent geneigd deze passages over te slaan.
Het boek is belangrijk zeker gezien de discussie die wordt gevoerd over het slavernijverleden, waarin mensen ongewild slachtoffer werden van de verdeel- en heerspolitiek van de Nederlanders. Wil je genuanceerd kunnen denken over dit verleden dan moet je je erin verdiepen en daar is dit boek geschikt voor. Anansi is bovendien een roman die je raakt.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
