Waanzin brengt licht in de duisternis
[Recensie] Waanzin brengt licht in de duisternis, zo zou je Boetegrond van Peter Drehmanns (1960) kunnen karakteriseren. Drehmanns maakt het de lezer niet makkelijk, maar als je de gelaagdheid van de tekst doorgrondt valt er veel te ontdekken en te genieten.
Het begin van de duizelingwekkende roman van Drehmanns staat als een huis wanneer Karel Voeldert (een mooie achternaam die op ervaren, voelen duidt) geïntroduceerd wordt. “Zijn oren zaten ineengedoken tegen de schedel, alsof ze te vaak verpletterend nieuws hadden vernomen. […] De lucht zag er weer eens als een klodder bedorven griesmeelpap uit.” Het gaat duidelijk niet zo goed met Karel en de wereld. Hij is drieënveertig jaar en niets is gelukt in zijn leven. Hij was de “faalaap” van de familie, de loser. Zijn vrouw is er met een ander vandoor. Hij heeft geen werk omdat zijn “key performance indicators” ernstig te kortschieten en de “custumer satisfaction score’’ te laag uitvalt. En “achter zijn buikwand begon de detritus (het afval) te borrelen.” Maar een dag later is het pessimisme verdwenen en is alles anders. De nacht had hem “vlammende verwachting” gebracht. Een visioen, een opdracht, een Boodschap. “Met verpletterende zekerheid wist hij dat hij in bloei stond en weldra – aanstonds! – het punt bereikt zou hebben om door de wereld te worden geoogst.” Hij is voorbestemd om iets groots te doen en heeft daarvoor een teken ontvangen. Bij een aanslag op een tram is hij namelijk de enige die de schietpartij heeft overleefd doordat de kogels hem meden. Karel transformeert in “de engel des verderfs, de pontifex der verdelging”. Hij is voorbestemd om grote daden te verrichten. “Alleen wat kapot is heeft tegenwoordig nog waarde,” is het adagium, zijn drive.
Tragikomisch
Het tragikomische verhaal van Voeldert is de belangrijkste verhaallijn in Boetegrond. De absurditeiten volgen elkaar in rap tempo op. Voeldert verandert zijn naam – “die als een strontspoor achter hem aan liep” – in Marnix Helmantel (de verwijzing naar het kwade, de hel). Hij schaft een astronautencape aan met daarop de letters Galaxy Girl (als heraut van de verschrikking), koopt een voodoohoed (voor de magische krachten), een megafoon (om zijn boodschap te verkondigen) en een kruisboog. Attributen die hij nodig heeft op zijn missie. Een oude ambulance dient als vervoersmiddel. “Op de brancard zouden biechtelingen of potentiële bekeerlingen kunnen gaan liggen.” Het motto dat Marnix, die zich een profeet van het duister waant, hanteert is: “We kunnen onszelf alleen redden als we accepteren dat we reddeloos verloren zijn. Zij die dit inzien zijn de uitverkorenen.”
Hij gaat naar plekken waar de ellende voor het oprapen ligt, maar het valt niet mee om volgelingen te vinden. Bijvoorbeeld in Brussel. Daar gaat hij naar, what’s in a name, de Vooruitgangstraat, “een plek waar afbraak en verval welig tierden.” Of naar het kuuroord in Baden-Baden: “oord van welvaart, welzijn en wellness (mooi die alliteratie; JS), scoorde ongewoon hoog inzake verhangingen, overdoses, palliatieve wilsbeschikkingen, op de hersenbeenderen gerichte of in de mondholte geparkeerde pistooollopen en andere zelfmoordmethodes. Eerder een terminale, dan een thermale plaats.” Maar niemand luistert er naar een ander geluid, naar zijn toespraak. Helmantel gaat ver in zijn profetie. Soms is het hilarisch, maar met de kruisboog in de hand vallen er ook doden. Hij predikt totale destructie, want in de wereld ligt immers alles op zijn gat, volgens hem. Humor en gruwel volgen elkaar op. Helmantel is overtuigd van zijn gelijk. Niet voor niets staat op de achterflap van de roman te lezen dat Boetegrond een waanzinaria is van een boze man die zich tegen de wereld keert. Maar Helmantel is ook een man die twijfelt en beseft dat hij uiteindelijk niet veel bereikt heeft, tekort geschoten is.
In relatief korte hoofdstukken vertelt Drehmanns het verhaal. De stijl van de auteur kun je als ‘uitbundig’ formuleren, met veel overdrijving, barokachtig, maar anderzijds enorm doordacht. Hij speelt met woorden, bedenkt nieuwe woorden: “Grenzeloze opwinding doorgolfde hem. Doorkriewelde hem.” Het geeft de tekst extra zeggingskracht.
Apocalyps en Dante
Boetegrond is een gelaagde roman. In het verhaal van Helmantel zie de waanzin terug van onze maatschappij van alledag. De auteur verweeft ook prachtig allerlei andere zaken in het verhaal. Zo kun je Boetgrond ook een apocalyptisch boek noemen. Helmantel heeft niet voor niets op zijn borst Revelation 6:1-17 getatoeëerd. Die versregel luidt: Want de grote dag van Zijn toorn is dan aangebroken en wie kan dan staande blijven. Dat verwijst naar het boek Openbaring, de Apocalyps, een werk met veel toespelingen op de tijd waarin het geschreven werd, bijvoorbeeld over het Jodendom versus het Romeinse Rijk.
Dantes La Divina Commedia speelt ook een rol. Dante schreef in dit boek over de duisternis in zijn leven. Hij reisde door de Hel (Inferno), over de Louteringsberg of Vagevuur (Purgatorio; in de roman bestelt Helmantel een pizza diavola in restaurant Il Purgatorio’!!!) en de door de Hemel (Paradiso; in het laatste deel verblijft hij in Pension Paradiso). En hij noemde het ‘De goddelijke komedie’. In De Hel gaat het onder meer over de politiek uit die tijd. Dante wordt in de Inferno en de Purgatorio begeleid door Vergilius en die kom je ook tegen in Boetegrond. Lijden was voor Dante ook loutering. Hij moet zijn kruis dragen om het Paradijs binnen te komen. Het is dezelfde tocht die Helmantel maakt. Hij gaat door de diepste krochten van zichzelf. Het Paradijs staat gelijk met de Hoop en Geluk (Speranza en Amore bij Dante). En hoe staat het met die hoop? Dat laat de ontknoping van het boek zien. Ook in de structuur van het boek kom je de driedeling van de Divina Comedia tegen.
Twee citaten
Wanneer je dit verhaal leest denkend aan de gekkigheid in onze maatschappij, de falende overheid (denk aan de toeslagenaffaire), boerenprotesten, religieuze conflicten, oorlogen, MeToo, klimaatverandering, fragmentatie, instabiliteit, oorlogen AI-technologie, complottheorieën etc. dan zie je overal om je heen waanzin.
Twee citaten kun je beschouwen als de kern van Boetegrond. “Laat ons woedend zijn. Laat ons zelf de Apocalyps teweeg brengen. Want de ondergang is de enige vooruitgang die wij kunnen boeken.”
“Het is immers de waanzin die de waarheid openbaart. Jazeker, de waanzin en alleen de waanzijn werpt licht op de duisternis. Door ons in de waanzin te nestelen worden we immuun voor ’s werelds verschrikkingen. Worden we onschendbaar.”
Dompel je onder in de wereld van Marnix Helmantel en onderga deze fantastische roman.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
