Bouwen voor de bezetter
Geert-Jan Mellink promoveerde in 2024 op het proefschrift Bouwen zonder scrupules aan de Technische Universiteit in Eindhoven. Dit boek Bouwen zonder scrupules is de publieksversie van dit proefschrift. Het boek gaat over de opstelling en werkzaamheden van de bouwwereld gedurende de Tweede Wereldoorlog.
Gesloten houding
Er is binnen de wereld van de bouw niet veel aandacht voor deze bijzondere geschiedenis. In november 1945 verscheen een kleine publicatie en daarna bleef het erg stil. De bereidheid om deze periode te onderzoeken, is nog steeds niet aanwezig. Tekenend is dat de brancheorganisatie Bouwend Nederland niet inging op het verzoek van Geert-Jan Mellink om mee te werken aan zijn onderzoek. In het afsluitende hoofdstuk constateert de auteur dat er na de oorlog amper kritische reflectie is geweest. Hij wijt dit aan de gesloten cultuur in de bouwwereld waar de nadruk ligt op de begroting die alle risico’s afdekt.
Het is een geschiedenis met een open einde want: “Ook nu nog zien we dat grote Nederlandse aannemers geen probleem hebben om opdrachten te aanvaarden in landen waar dictaturen heersen of waar mensenrechten worden geschonden” (p. 271).
Geld boven principes
De conclusie van Geert-Jan Mellink is “… dat de Nederlandse bouwwereld zich op grote schaal heeft laten inschakelen voor Duitse militaire en civiele bouwactiviteiten in binnen- en buitenland. Ideologische overwegingen speelden daarbij nauwelijks een rol. Het hoofdmotief was geldelijk gewin en dat stond ook centraal in de relatie met de opdrachtgevers binnen de Nederlandse overheid” (p. 263).
Markant is in september 1945 het Besluit Zuivering Bedrijfsleven – dat niet op bedrijven maar op ‘onvaderlandsche’ personen was gericht – dat van de 2616 gerechtelijke zaken er slechts in 513 gevallen maatregelen werden getroffen door iemand uit zijn leidinggevende functie te ontslaan.
‘Foute’ bedrijven werden na de oorlog ingeschakeld bij de wederopbouw van ons land, gewoon omdat ze gezien de krapte hard nodig waren.
Luftschutz
Bouwen zonder scrupules beschrijft op zakelijke wijze de grote lijnen en verbanden in de bouwwereld en de relaties met de Duitsers. Bedrijven worden ingeschakeld bij het herstel en de uitbreiding van vliegvelden maar ook voor projecten in Frankrijk en Duitsland. Het gaat dan om de bouw van fabrieken, onderkomens voor de Luftschutz en herstel van schade door bombardementen. Rost van Tonningen is betrokken bij bouwprojecten in Oost-Europa.
Men schat dat er gedurende 1 juli 1941 tot 1 juli 1944 ruim 1 miljard gulden met bouwprojecten gemoeid was. “Daaronder vallen de aanleg van de Atlantikwall en tweede stellingen, de bouw van barakken en de inrichting van kampen voo rhet onderbrengen van troepen, beschikbaarstelling van materieel, werkzaamheden voor de Luftwaffe, het uitvoeren van inundaties en het plaatsen van 320 duizend palen om luchtlandingen te verhinderen”(p. 158).
Na 1942 werd alle energie in de bouw van de Atlantikwall gestoken. In Nederland moesten hiervoor zo’n 2000 bunkers worden gebouwd en werden er 15.000 woningen en gebouwen gesloopt.
Zoals gezegd, wil dit boek deze geschiedenis in grote trekken overzien en in kaart brengen. Wie benieuwd is naar hoe het concreet toeging in bouwprojecten, hoe arbeiders dit hebben beleefd en hoe zij hun werk hebben gedaan en welke gevoelens aannemers hier bij hadden, vindt in dit boek geen antwoorden. Er is wel een aantal uitgelichte cases maar die zijn tamelijk beknopt.
Het was wellicht niet het doel van dit proefschrift én door het gebrek aan medewerking was het ook niet mogelijk om dit naar boven te halen. Bovendien is ook veel materiaal vernietigd of verloren gegaan. Daardoor gaat de méns in dit boek schuil achter de gebeurtenissen. Er is een aantal zwart/wit foto’s.
Geert-Jan Mellink was van 2006 tot 2010 projectleider van het VWS programma Erfgoed van de Oorlog en oprichter van de Stichting 100 Jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog. Ook is hij bestuurslid van Erfgoed Atlantikwall.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
